-23%

ebook Heretycy w średniowieczu André Vauchez

Wydawca: Marek Derewiecki

Rok wydania: 2024

Herezje około roku tysięcznego dotyczą jedynie ograniczonej liczby osób, należących do elity kulturalnej i społecznej. Dwa wieki później są już silnymi ruchami kontestatorskimi, podważającymi wpływy duchowieństwa katolickiego. Od nadreńskich obszarów Niemiec po środkowe Włochy i przez Langwedocję po północną Hiszpanię: liczne regiony chrześcijańskiej Europy są wówczas „przeżarte zgnilizną” – by posłużyć się słownictwem zaczerpniętym z ówczesnych tekstów papieskich – różnych form herezji. Mowa o katarach, waldensach, patarenach… Są niczym wyzwanie rzucone papiestwu, które potępia ich jako heretyków i zwalcza przy pomocy inkwizycji i zakonów żebraczych (dominikanów i franciszkanów). W XIV i XV stuleciu oskarżenia o herezję padają coraz częściej i są kierowane przeciw wszystkim, którzy okazują nieposłuszeństwo Kościołowi bądź sprzeciwiają się jego władzy. Krąg spraw objętych ściganiem nieustannie się rozszerza, za heretyków uważa się nawet osoby publiczne piętnujące nadużycia duchowieństwa i tendencje autorytarne hierarchii kościelnej.

* * *
Zdjęcie z „heretyków” odium wywrotowości, a też oczyszczenie ich historii z wszelkich tajemnic i spisków powoduje, że otrzymujemy bardziej wyważony obraz epoki. Zadanie to wydaje się jednak trudne, bowiem przeważająca liczba tekstów, które mówią nam o ruchach dysydenckich, została stworzona przez członków Kościoła, a więc instytucji karzącej i stygmatyzującej, wzmacniającej nie tylko samą siebie, ale – jak uważali jej przedstawiciele – przede wszystkim wiarę i porządek społeczny. Zbiór studiów ukazuje całą złożoność herezji w średniowiecznej Europie. Vauchez wykazuje się niezwykłą wręcz ostrożnością w badaniach, próbując opisać zjawisko a nie je oceniać, a tym bardziej wartościować. Zwraca uwagę także na obie strony: przegranych i zwycięzców, dzięki czemu zyskujemy studium wyważone i nieidące w kierunku bezmyślnego potępienia inkwizycji czy jej apologii.

Spis treści ebooka Heretycy w średniowieczu

André Vauchez – historyk ducha – Michał J. Baranowski 3

Heretycy w średniowieczu
Wprowadzenie 17

Część pierwsza. Ruchy kontestatorskie i heretyckie na Zachodzie od XI do XV wieku

Rozdział I. Herezje „roku tysięcznego” i w XI wieku 25
Diabolizacja herezji: świadectwo źródeł 26
Czytanie i interpretacje herezji przez duchownych od X do XII wieku 33
Konkretne postawy wobec heretyków: rozbieżności i ewolucja 39

Rozdział II. Od kontestacji po herezję (XII–XIII wiek) 49
Podstawowe przyczyny rozwoju herezji 49
Antyklerykalizm i spirytualizm: wędrowni kaznodzieje przeciwko ustanowionemu Kościołowi 52
Wstrząs kataryzmu 56
Ruchy ewangeliczne i spory o prawo do kaznodziejstwa świeckich: waldensi i humiliaci 61
Narodziny społeczeństwa prześladowczego? 65
Krucjata, inkwizycja i zniszczenie kataryzmu 70
Nowe formy kontestacji 80
- Joachim z Fiore i joachimizm 81
- Wrzenie intelektualne w środowiskach uniwersyteckich i potępienia kościelne 86
- „Religia ludowa” i „wolnomyśliciele” 90

Rozdział III. Kontestatorskie i dysydenckie ruchy religijne we Włoszech od XI do połowy XIII wieku 95
Pierwsze kontestacje 95
Ewangelizm i spirytualizm przeciwko Kościołowi urzędowemu 98
- Patareni: między reformą a herezją 98
- Arnold z Brescii i kontestacja doczesnej władzy Kościoła 100
- Społeczeństwo komun miejskich a herezje we Włoszech w drugiej połowie XII wieku 103
Katarzy, waldensi i chrześcijanie ewangeliczni we Włoszech (od około 1170 do około 1250) 105
- Narodziny i umacnianie kataryzmu 105
- Nurt ewangeliczny: ubodzy Lombardczycy i humiliaci 108
- Reakcja Kościoła i tłumienie herezji 112

Rozdział IV. Na Zachodzie: kontestacja i herezje w XIV i XV wieku 117
Rozszerzenie pojęcia herezji i rozwój inkwizycji 117
- Nowe definicje herezji 118
- Inkwizycja i inkwizytorzy 120
- Wygaszenie kataryzmu 123
Zakwestionowanie Kościoła hierarchicznego i pośredniczącej roli duchowieństwa 125
- Kontestatorskie prądy eschatologiczne 125
- Eschatologia franciszkańska: spirytuałowie, begardzi i fraticelli 126
- Eschatologia a ludowe ruchy religijne 131
-- Od Gerarda Segarelliego do Fra Dolcino 132
-- Biczownicy 134
- Nieheterodoksyjne formy mistyki 136
-- Beginki: od Małgorzaty Porete do Mistrza Eckharta 136
-- Bracia i siostry wolnego ducha 139
- Przetrwanie i wpływy waldensów 141
Nowe herezje i narodowe ruchy religijne (1378–1449) 144
- Nowy kontekst historyczny 145
- Wiklif i lollardzi 146
- Jan Hus i husyci 148
-- Jan Hus i początki utrakwizmu 148
-- Podsumowanie kryzysu husyckiego 153

Część druga. Heretycy: mity i rzeczywistość

Rozdział V. Początki herezji katarskiej w Langwedocji na podstawie kazania arcybiskupa Pizy Federico Viscontiego (zm. 1277) 159

Rozdział VI. Odmowa składania przysięgi u średniowiecznych heretyków 174

Rozdział VII. Katarzy i waldensi w historii średniowiecznej Francji 184
Ku naukowej historii kataryzmu 184
Ponowne odkrycie waldensów 189

Rozdział VIII. Świętość przeciwko herezji: Żywot Marii z Oignies Jakuba z Vitry 192
Protagoniści: Maria z Oignies, Jakub z Vitry i Fulko z Tuluzy 193
Żywot Marii z Oignies: manifest antyheretycki 196
Ascetyczny i mistyczny wzór świętości 201

Rozdział IX. Pisma świętego Franciszka z Asyżu: odpowiedź na kontestację heretycką? 207

Rozdział X. Między kontestacją a dysydencją: franciszkanie i prądy joachimickie w epoce papieży awiniońskich 220

Rozdział XI. Od reformy Kościoła do buntu we Francji Karola VI: Jan z Varennes (zm. 1396?) 232

Część trzecia. Historycy i herezja

Rozdział XII. Historiografia herezji średniowiecznych 251
Herezja a marginalizacja społeczna 251
Ku odnowie problematyki i perspektyw 256
Herezja, marginalność i wykluczenie 260

Rozdział XIII. Ortodoksja i herezja na chrześcijańskim Zachodzie 265

Rozdział XIV. Herezje: dysydenckie formy chrześcijaństwa średniowiecznego 279

Wskazówki bibliograficzne 287
Źródła tekstów 294
Zestawienie skrótów i skrótowców 296
Indeks osób i nazw geograficznych 298