ebook Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu Sebastian Borowicz, Joanna Hobot-Marcinek

Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Rok wydania: 2010

Tytułowa stara rebeliantka to figura mająca moc wyzwalania z ram otaczających praw. W swym wizualnym i językowym wymiarze przyjmuje kształt lubieżnej, starej pijaczki (łac. anus ebria), której wulgarne zachowanie jest odwróceniem naturalnego, pożądanego przez społeczeństwo stanu bycia.
Ten szczególny obraz został zbudowany na anty-ideach, kliszach łamiących lub w bardzo wyraźny sposób naruszających kulturowe tabu, jak kobiece pijaństwo, swoboda seksualna czy wyzwolenie spod władzy ukształtowanych przez tradycję norm. Tylko tak skrajnie wyrazista konstrukcja mogła stać się fundamentem dla znaku wyrażającego jednocześnie idee protestu i nadziei. Z wnętrza swego ciała-obrazu „pijana starucha” czerpie więc swoją moc uzdrawiania (remediatio), pocieszenia (consolatio), wyzwalania (liberatio) i negacji śmierci (negatio mortis). Jako kpiarska i komiczna „demaskatorka” norm i zasad postać ta stała się jednym z bardziej charakterystycznych znaków „eschatologii upojenia”. W obecnej kulturze relacje obrazu „starej pijanej kobiety” ze sferą sacrum uległy znacznemu zatarciu. Dziś jej bunt zdaje się mieć głównie wymiar naturalistyczny, tymczasem polska literatura współczesna odkrywa tę postać na nowo, przywołując zapomniane konteksty, odsłania eschatologiczny sens tej konstrukcji. „Stara pijaczka” znów staje się pełną ekspresji „dionizyjską starą babą”, jej realistyczny „szkielet” ponowie obrasta w warstwy należnych tej postaci sensów, treści i ulotnych metafor.

Wysoce oryginalne trans-dyscyplinowe studium przypadku nie mające precedensu w literaturze przedmiotu, stanowiące ewenement wśród bieżących publikacji polskiego środowiska humanistycznego […] wykonane na bardzo wysokim poziomie profesjonalnego warsztatu, a przy tym stanowiące dobrze napisaną i ciekawą propozycję lekturową.

Prof. dr hab. Ryszard Nycz

Spis treści ebooka Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu

Wstęp (S. Borowicz) 9
Rozdział I. Maska Sylenis (S. Borowicz)
1. Eschatologia upojenia 17
2. Uchylić zasłonę śmierci 21
3. Nowożytne intermezzo 24
Antyk
Rozdział II „O winożłopki! O baby pijaczki”. Językowy obraz „pijanej staruchy” w literaturze antycznej (S. Borowicz, R. Przybylska) 43
1. Język – obraz – literatura 43
2. Pojęcia γραῦς i anus – sieć semantyczna „kobiecej starości” 46
2.1. Leksem γραῦς 47
2.2. Leksem anus 52
3. Leksykalizacja pojęcia „starej pijaczki” 56
4. Profile semantyczne „starej pijanej kobiety” w tekstach greckich i łacińskich 64
4.1. Wiek i wygląd: anus deformis 65
4.2. Usposobienie i typowe zachowania 71
4.2.1. Gadatliwość: Multiloqua et multibiba, est anus 71
4.2.2. Pijaństwo: nomen Leaenae est, multibiba atque merobiba 72
4.2.3. Rozwiązłość: „dostałem się na nocleg do pewnej karczmarki, niejakiej Meroe, starki wprawdzie, ale jeszcze mocno jurnej” 77
4.3. Typowe sytuacje, w których uczestniczą stare pijące kobiety 82
4.4. Typowe role społeczne związane ze starymi pijącymi kobietami 83
4.4.1. Rajfurki, hetery i karczmarki: „Na straży u drzwi stoi koczota starucha/ A ta lubi pociągnąć dobrze” 83
4.4.2. Piastunki: „Kto ukochane twe dziecię... opróżnił?” 85
4.4.3. Kapłanki, guślarki, wiedźmy i bachantki: „Maciora w ludzkim kształcie, pijaczka i wiedźma” 86
5. Stara baba to dzban na wino 87
6. Językowy obraz reviviscentia 90
Rozdział III Znak zapomnianej eschatologii (S. Borowicz) 93
1. Pocieszająca moc obrazów 95
2. Postać – wizerunek – znak: „Lubieżna i pijana starucha o twarzy bardzo szpetnej” 102
3. Obraz i literatura 120
3.1 Žραῦς μέθσση w brzuchu wieloryba – literacki obraz przejścia 120
3.1.1. Stara pijaczka, kordaks i ketos 121
3.1.2. Konstrukcja postaci 123
3.1.3. Konstrukcja sceny 124
3.2. Fantasmagoria śmierci vs fantasmagoria obrazu 125
4. Obraz i sztuka 130
4.1. Žραῦς οἰνοφόρος – „starucha pełna wina” 130
4.2. „Rodzina” przedstawień typu anus ebria w okresie hellenistycznym i rzymskim 136
4.3. Archaiczne i klasyczne prototypy 142
4.4. Rzymskie monumentalne rzeźby w typie γραῦς οἰνοφόρος – analiza semantyczna obrazu 163
4.4.1. „Starość bowiem cień śmierci rzuca” – kobieca starość jako znak 163
4.4.2. Ekspresja twarzy 167
4.4.3. Strój 172
4.4.4. „Zataczająca się od pijaństwa flasza” – atrybut 179
4.4.5. „Gromada starych wiedźm, siedząca / W kuczki, w żałości grzęznąc niemey” – pozycja postaci 185
4.5. Anus ebria est Zmyrnae in primis incluta – stara pijaczka ze Smyrny 198
4.5.1. Pliniusz, Mucjanus i Myron 198
4.5.2. Kontekst religijny smyrneńskiej rzeźby 204
4.6. Funkcja monumentalnych rzymskich przedstawień 210
5. Žραῦς οἰνοφόρος jako znak remediatio i zwycięstwa wina 214
6. „Co ostatecznie w tej babie siedzi?” 218
7. La monde renversé 226
Współczesność
Rozdział IV Językowy obraz „starej pijanej kobiety” w polszczyźnie (R. Przybylska) 233
1. Ujęcie metodologiczne: analiza semantyczna i onomazjologiczna 233
1.1. Zespół cech definicyjnych i fasety (aspekty znaczenia) 235
1.2. Kolokacje i pozycje składniowe 236
2. Pojęcie starej pijanej kobiety w ujęciu onomazjologicznym 237
3. Struktura kognitywna leksemu baba 239
3.1. Etymologia 239
3.2. Współczesne znaczenia 241
3.3. Rodzina słowotwórcza wyrazu baba 242
3.4. Frazeologia 243
3.5. Kolokacje 243
3.6. Parametry semantyczne 245
3.7. Definicja kognitywna słowa baba 247
4. Pozostałe leksemy 247
4.1. Żona 247
4.2. Matka 248
4.3. Kobieta 248
4.4. Niewiasta 249
4.5. Pani 249
4.6. Dziewczyna 250
4.7. Starucha 250
5. Atrybut upojenia 251
6. Figura „starej pijanej kobiety” w folklorze ludowym i literaturze staropolskiej 252
Rozdział V Wobec śmierci i upojenia. Dionizyjska baba w polskiej literaturze współczesnej (J. Hobot) 259
1. „Dlaczego nie chcecie stworzyć mitologii nowej?” 259
2. Dionizyjska baba 264
2.1. „Raskolnikow uderza siekierą” 271
2.2. „Lubię stare kobiety” 275
2.3. Źródło młodości 279
2.4. „Piję późne wino” 281
2.5. „Szczęśliwa jak hipopotam” 287
2.6. „A ja cię synku rodziłam na wieczne konanie / A ja cię synku chowałam na ciężkie odpoczywanie” 288
2.7. „Dziecko to ja” 290
2.8. Stary Sokrates – Stara Baubo 293
2.9. „Wciągnę go w siebie” 295
2.10. „Na pohybel szczawiom!” 297
2.11. „Nigdy jeszcze tak władczy nie wydał się Eros” 302
2.12. „Won ty z cuchnącą dziurą” 305
2.13. „Ciągle coś dźwigam, jak ten tragarz stary:/ Ciebie przygniotą już milsze ciężary” 308
2.14. „Stary lubieżny dziadu pora tobie do grobu” 310
2.15. „Szalona starość” 313
2.16. Wie eine Mädchen 314
2.17. „Oszukana” 315
2.18. Pergamońscy barbarzyńcy 317
2.19. Omofagia 319
2.20. Stara Ofelia 320
Rozdział VI Zakończenie: „Stara rebeliantka” (J. Hobot) 327
1. „Filozofia... żeńskiej szpary” 331
2. Je déteste mon visage 334
3. „Ta stara pijaczka – Europa” 336
Bibliografia 343
Wykaz skrótów odnoszących się do autorów i dzieł antycznych 361
Spis tabel 367
Spis ilustracji 369
Indeks nazwisk 375