ebook Dzieje kultury europejskiej. Barok-oświecenie Barok-oświecenie Wojciech Lipoński

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

Rok wydania: 2025

Barok i oświecenie to kolejny już tom porywającej podróży przez dzieje kultury europejskiej! Autor przedstawia Czytelnikowi podstawowy dotąd korpus wiedzy o obu epokach, zarazem rozwija szeroko skromnie dotąd prezentowane zarówno w polskich, jak i zachodnich monografiach ujęcie takich zjawisk, jak: geneza i wpływ na kulturę dziennikarstwa, cenzury i koncepcji wolności słowa, dowodzi, że obok francuskiego i angielskiego świeckiego racjonalizmu istniały nurty oświecenia katolickiego i żydowskiego – haskali, podnosi rolę literatury, sztuki i architektury w tworzeniu się tożsamości Ukrainy, a także w zachowaniu tradycji narodowych krajów pod panowaniem islamu.

Czytelnik będzie zapewne zaskoczony tym, że Imperium Osmańskie na okupowanych Bałkanach gwarantowało firmanem Mehmeda II rozwój architektury chrześcijańskiej i że stanowiło ono, podobnie jak Rzeczpospolita Obojga Narodów, azyl dla innowierców prześladowanych na Zachodzie. Książka zawiera jeszcze wiele innych, podobnie zaskakujących informacji. Autor silnie podkreśla znaczenie polskiego i litewskiego baroku w Europie. Przytacza głośną monografię profesora Denisa De Lucca The Baroque Mind (2018), który weryfikuje nie zawsze nam przyjazne opinie zachodnie i określa m.in. Rzeczpospolitą Polsko-Litewską mianem „europejskiej potęgi i głównego podmiotu kulturalnego epoki baroku” w zakresie poezji.

W przygotowaniu Dzieje kultury europejskiej. Wiek XIX.

Spis treści ebooka Dzieje kultury europejskiej. Barok-oświecenie

Od autora – barok a oświecenie 17

Część 1. FUNDAMETY I RYSY NOWEJ ŚWIADOMOŚCI 23

Rozdział I. PROLOG BAROKU – WŁOSKI MANIERYZM 25
Sacco di Roma – koniec renesansowego Rzymu 25
Wielcy malarze włoskiego manieryzmu 28
Włoskie malarki manieryzmu 31
Włoska rzeźba manierystyczna 33
Manieryzm w architekturze 33
Manieryzm w muzyce 36

Rozdział II. MANIERYZM POZA ITALIĄ 39
El Greco w Hiszpanii 39
Manieryzm w sztuce i architekturze transalpińskiej 42
Literatura, sztuka i architektura manieryzmu na ziemiach polskich 50
Manieryzm angielski – pod znakiem Hilliarda 53

Rozdział III. ETYMOLOGIA NAZWY, GENEZA I CHARAKTER BAROKU 54
Pochodzenie nazwy 54
Geneza i ogólna charakterystyka baroku 58
Perypetie pojęcia baroku w muzyce i muzykologii 61
Polskie koncepcje baroku 62
Utylitarno-dydaktyczne funkcje baroku 64
Czy istnieje filozofia baroku? 66

Rozdział IV. KONTRREFORMACYJNE KONCEPCJE SZTUKI, ARCHITEKTURY I MUZYKI 70
Dziedzictwo Trydentu – religijne ramy i kontekst baroku 70
Molanus i jego traktat De Picturis et Imaginibus Sacris 73
Paleotti o obrazach świętych i świeckich 75
Sykstus V tworzy barokowy kanon architektury 78
Rola muzyki w ustaleniach trydenckich 79

Rozdział V. PROTESTANCKI RESPONS – OD LUTERAŃSKIEJ AFIRMACJI SZTUKI DO PURYTAŃSKIEGO IKONOKLAZMU 82
Luteranizm wobec sztuki i architektury kościelnej 82
Kalwinizm – „Królestwo Boże nie jest do oglądania” 84
Różnice między luterańską a kalwińską koncepcją architektury sakralnej 85
Charakter ikonoklazmu purytańskiego 88
Angielska sztuka po upadku purytanizmu 92
Hugenoci a sztuka i architektura 93

Rozdział VI. WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA – JEJ HISTORIA I DALEKOSIĘŻNE ECHA W LITERATURZE, SZTUCE I MUZYCE 97
Bynajmniej nie ostatnia wojna religijna Europy 97
Defenestracja praska – epizod, który wywołał wojnę trzydziestoletnią 97
Muzyka dworska i kościelna okresu wojny trzydziestoletniej 102
Literackie echa wojny trzydziestoletniej i jej wpływ na późniejszą literaturę wojenną 104

Rozdział VII. ARCHITEKTURA BAROKU 109
Cechy architektury barokowej 109
Włoskie początki architektury barokowej 110
Arquitectura barroca en España 111
Barok portugalski 112
Barok Świętego Cesarstwa Rzymskiego 113
Angielska architektura barokowa 115
Niderlandy – między późnym renesansem, manieryzmem a klasycyzującym barokiem 116
Dansk barokarkitektur 117
Svensk barock 118
Architektura barokowa Rzeczypospolitej 119
Biskup Mohyła – pionier baroku ukraińskiego 122
Architektura barokowa Rosji 126

Rozdział VIII. RZEŹBA BAROKU 128
Scultura barocca italiana 129
Francja – dwa nurty barokowej rzeźby 133
Hiszpania – specyficzny realizm rzeźby barokowej 135
Escultura barroca portuguesa 137
Rozwój rzeźby barokowej w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego 138
Nederlands barok beeld 140
Anglia – rzeźbiarski barok cudzoziemców 142
Rzeczpospolita – wpływy włoskie w rzeźbie barokowej 143

Rozdział IX. BAROKOWE MALARSTWO EUROPY POŁUDNIOWEJ 145
Malarstwo ojczyzny baroku 146
Pintura barroca española 151
Symbolika vanitas w barokowym malarstwie włoskim i hiszpańskim oraz ich północnoeuropejskie naśladownictwa 154
Echa barokowego malarstwa w Portugalii 158

Rozdział X. BAROKOWE MALARSTWO TRANSALPINUM 160
Era włoskich wpływów 160
Wielcy Flamandowie malarstwa barokowego 163
Giganci malarstwa holenderskiego i jego rodzaje 164
Malarstwo barokowe w Rzeczypospolitej 171
Malarstwo barokowe krajów niemieckiego obszaru językowego 173
Angielskie malarstwo barokowe po purytańskich szaleństwach 175
Tradycje i początki nowożytnej sztuki rosyjskiej 176

Rozdział XI. POEZJA BAROKOWA A KLASYCYZM 179
Włoska poezja barokowa – Marini i jego przeciwnicy 179
Poezja Góngory, jego naśladowcy i krytycy oraz odmienności stylu Quevedo 180
Poezja siedemnastowiecznej Portugalii 182
Francja – poetycki barok konkuruje z klasycyzmem 184
Poetycki barok Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej 187
Niemcy – Barockdichtung 189
Dania – kraj protestanckich hymnów 191
Poezja rosnącej potęgi szwedzkiej 191
Specyfika poezji baroku angielskiego 193
Między renesansem a barokiem – poezja niderlandzka 195
Czeska poezja barokowa 196
Początki barokowej poezji rosyjskiej 197
Księgi emblematów 198

Rozdział XII. MUZYKA BAROKU 200
Przełomowa rola Włoch i florenckiej Cameraty 201
Muzyka barokowa w Niemczech 202
Odmienności francuskiej muzyki barokowej 204
Hiszpania i Portugalia – pod znakiem Scarlattiego 205
Polski barok muzyczny 205
Odbudowa muzyki angielskiej po rządach purytańskich 206
Muzyka baroku czeskiego 207
Niedoceniany barok muzyczny Niderlandów 208
Muzyczny barok w krajach skandynawskich 208
Rosyjska tradycja śpiewu cerkiewnego i pierwsze echa baroku 208
Rozwój koncepcji i składu orkiestry barokowej 209
Nowe gatunki muzyczne 209
Rozwój instrumentów muzycznych w okresie baroku 216

Rozdział XIII. KRÓL SŁOŃCE I JEGO EPOKA 223
„Państwo to ja” – L’Etat, c’est moi 223
Versailes – a toutes les gloires de la France 229
Salony literackie 233
Muzyka, opera i balet na dworze francuskim wieku XVII 235
Querelle des anciens et des modernes 238

Rozdział XIV. ROKOKO – AUTONOMICZNY NURT KULTURY CZY WYRAFINOWANY BAROK? 241
Charakter, chronologia i etymologia nazwy 241
Rokoko w malarstwie – wiodąca rola Francji 243
Malarstwo rokokowe i wedutowe we Włoszech 245
Echa rokoka w malarstwie angielskim 246
Malarki doby rokoka 247
Rokoko w rzeźbie i architekturze włoskiej 248
Architektura i rzeźba rokokowa we Francji 249
Architektura i dekoracje rokokowe Austrii, Niemiec i Prus 250
Architektura rokokowa w Hiszpanii 251
Rokoko Rzeczypospolitej 252
Rokokowa rewolucja w architekturze wnętrz i w meblarstwie 253
Rokoko w literaturze 257
Muzyka – rococo i galant 260

Rozdział XV. INSPIRACJE ESTETYKĄ ORIENTU, FASCYNACJA PORCELANĄ I CHIŃSKIMI OGRODAMI 262
Rola Bibliothèque orientale i Baśni z tysiąca i jednej nocy 262
Charakter stylu chinoserie 265
Etymologia nazwy porcelana i wybuch związanej z nią mody 267
Orientalna sztuka i architektura ogrodowa 274
Orientalizm w literaturze i teatrze 275

Rozdział XVI. TEATR STULECI XVII I XVIII 277
Ewolucja instytucji teatru i początki teatrów publicznych 277
Początki teatrów narodowych 279
Rozwój architektury, scenografii i techniki teatralnej 280
Świat komediantów – od potępień do uwielbienia 285
Francja – Querelle du thèâtre 287
Parra i jego manifest w obronie teatru 288
Ekspansja teatru włoskiego w Europie 288
Włoskie aktorki w Italii i w Paryżu 289
Angielskie aktorki wkraczają na scenę 290
Angielscy aktorzy i reformy Garricka 291
Jarmarczna geneza francuskiej sztuki aktorskiej 291
Heroiny i hidalgowie sceny hiszpańskiej 293
Niemieckie Schauspieltruppen w drodze do nowoczesnego teatru 295
Pierwsi twórcy teatru rosyjskiego 297
Polskie aktorki, aktorzy i antreprenerzy teatralni 297

Rozdział XVII. OD BAROKU DO KLASYCYZMU – DRAMATURGIA KRAJÓW ROMAŃSKICH 299
Wielkość dramatu francuskiego 299
Dramat hiszpański 308
Dramat portugalski 312
Włochy – nie tylko comedia dell’arte 312

Rozdział XVIII. SZTUKA DRAMATURGICZNA EUROPY POZAROMAŃSKIEJ 315
Angielski dramat epoki restauracji Stuartów i późniejszy do roku 1800 315
Dramat niemiecki 319
Dramat duński i norweski w języku duńskim 321
Svensk dramaturgi 323
Dramat holenderski 324
Dramaturgia polska – od baroku do oświecenia 325
Dramat czeski 328
Sceny szkolne 329

Rozdział XIX. POZAKLASYCZNE FORMY TEATRU I WIDOWISK 334
Etymologia nazwy, geneza i charakter komedii dell’arte 334
Sławne zespoły, sławni aktorzy 337
Emancypacja kobiet w komedii dell’arte 339
Comedia dell’arte w sztuce, literaturze i muzyce 339
Upadek i koniec świetności komedii dell’arte 340
Maska – masque, jako gatunek teatralny 343
Na znaczeniu zyskuje pantomima 345
Teatrzyki kukiełkowe 346
Teatry cieni 353
Teatry anatomiczne 354
Początki nowożytnej sztuki cyrkowej 356

Rozdział XX. OŚWIECENIE – EPOKA NADZIEI I ROZCZAROWAŃ 357
Etymologia nazwy 357
Charakter oświecenia 358
Dominująca rola Francji i Anglii 363
Oświecenie we Włoszech 364
Oświecenie w Hiszpanii – Ilustración en España 365
Iluminismo português 367
Österreichische Aufklärung 368
Preußische Aufklärung 369
Dolna Saksonia i elektorat Saksonii 370
Oświecenie w Polsce 371
Oświecenie w Szwecji – Upplysningstiden i Sverige 373
Duńska filozofia oświecenia – Dansk oplysningsfilosofi 373
Proswieszczenije w Rosiji 374
Rola masonerii 374
Iluminaci 375

Rozdział XXI. ADWERSARZE PANA BOGA I STAREGO PORZĄDKU 376
Ostatnie stosy 376
La Metrie i człowiek maszyna 383
Wolter, czyli „kłębek nerwów naładowanych elektrycznością” 384
Giannone – krytyk papieży i koncepcji czyśćca 388
Zapomniany twórca kompromisu religii z deizmem 388
Meslier i jego Testament 389
Monteskiusz i trójpodział władzy 389
Baron ateista 391
Losy oświeceniowego heretyka w Hiszpanii 391
Rewolucyjni hebertyści 393
Radiszczew – „buntowszczyk gorszy od Pugaczowa” 393

Rozdział XXII. TWÓRCY WIELKICH SYSTEMÓW FILOZOFICZNYCH 396
Bacon – pogranicze odrodzenia i nauk nowej epoki 396
Filozoficzna i teologiczna myśl Suáreza de Toledo 397
Epikureizm Gassendiego 398
Hobbes – filozof, który śpiewał rano w łóżku 399
Kartezjusz – cogito ergo sum 400
Okazjonalizm Melabranche’a 401
Monizm panteistyczny – Spinoza 401
Monadologia Leibniza 403
Listy z prowincji i Myśli Pascala 404
Logika i Dwa traktaty o rządzie Locke’a 406
Moralna filozofia Hutchesona i polemika z Balguyem 406
Berkeley – próba stworzenia nowej teorii widzenia 407
Hume i niesłusznie zapomniany Beattie 408
Początki nowożytnej filozofii wśród kobiet 409
Condillac – filozof fizjokrata 409
Idealizm transcendentalny – Kant 410
Teoria zdrowego rozsądku Reida 413
Filozofia raczkuje w Rosji 415

Rozdział XXIII. ARCHITEKTURA I SZTUKA EPOKI OŚWIECENIA 417
Neoklasyczna architektura oświecenia 418
Neoklasyczna rzeźba oświecenia 427
Idee oświecenia w malarstwie 429
Winckelmann i odrodzenie sztuki klasycznej 434

Rozdział XXIV. CZAS MOZARTA, HAYDNA I MYSLIVEČKA 436
Idee oświecenia a muzyka 436
Gatunki muzyczne doby klasycyzmu 439
Muzyka epoki oświecenia w poszczególnych krajach 441
Kastraci w muzyce europejskiej 452
Postępy w budowie instrumentów i praktyce wykonawczej 453

Rozdział XXV. SENTYMENTALIZM – GENEZA, EWOLUCJA I ODKRYCIE FOLKLORU 456
Charakter i znaczenie sentymentalizmu 456
Poeci i poezja sentymentalizmu 463
Powieść sentymentalna 465
Sztuka sentymentalizmu 469
Muzyka doby sentymentalizmu 471
Pejzażowe ogrody angielskie a sentymentalizm 472

Rozdział XXVI. EKSPLOZJA ROMANSU I POWIEŚCI 474
Geneza i charakter nowożytnej powieści 474
Typy romansu i powieści 477
Powieść erotyczna i pornograficzna 492

Rozdział XXVII. SATYRA, BAJKA, AFORYZM I LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY 497
Satyra baroku i oświecenia 497
Filozofia bajek 507
Baśnie i literatura dla dzieci i młodzieży 510
Aforyzmy, sentencje i maksymy 514

Rozdział XXVIII. HISTORIOGRAFIA STULECI XVII I XVIII 516
Poszukiwacze dziejowej prawdy 516
Historiografia a weryfikacja dawnych źródeł 517
Zderzenie z ludami nowo odkrywanych terytoriów 520
Wpływ nauk empirycznych i desakralizacja historii 520
Początki związków filozofii z historią 521
Narratorzy historii 526

Rozdział XXIX. EPOKA PEPYSA I PASKA 532
Dewocyjna geneza nowożytnego pamiętnikarstwa 532
Dalszy rozwój pamiętnikarstwa angielskiego 535
Francuskie mémoires 536
Pamiętniki Paska 539
Włoskie diaria 541
Dania – niezwykły pamiętnik żony zdrajcy 542
Diarios españoles 543
Bogactwo pamiętników języka niemieckiego 543
Mało znane pamiętniki szwajcarskie 545
Pamiętnik filozofa, botanika i pioniera nowoczesnego rolnictwa w Rosji 546
Ukraina – tradycja wspomnień starszyzny kozackiej 546

Rozdział XXX. POCZĄTKI EUROPEJSKIEGO DZIENNIKARSTWA I PRASY 547
Tradycja ustna i rękopiśmienna 547
Pierwsze typy czasopism drukowanych 548
Prasa drukowana w Anglii 549
Pionierzy włoskiej prasy 551
Prasa integruje rozproszone społeczności niemieckie 554
Holandia – kraj prasowej wolności 555
Zapomniana prasa hebrajska 557
Francja – kardynał Richelieu jako dziennikarz 558
Początki prasy w Polsce 560
Con licencia en Madrid 562
Prasa w Skandynawii do roku 1800 563
Rosja – prasa Piotra Wielkiego i jego następców 564

Rozdział XXXI. DOZORCY NIEWOLONEJ MYŚLI 566
Kościół katolicki i Index librorum prohibitorum 567
Censura di stampa Italiana 568
Prawdziwa i fikcyjna cenzura w Hiszpanii 569
Kontrola piśmiennictwa w Księstwie Parmy i Królestwie Neapolu 571
Cenzura w Portugalii i jej koloniach 572
Francja – rola drukarni i cenzury królewskiej 572
Cenzura w Anglii 574
Niemieckie tradycje cenzury 576
Szwajcarskie prawa o cenzurze 579
Rosja – cienzurnyj ustaw 579

Rozdział XXXII. ORĘDOWNICY WOLNEGO SŁOWA 584
Areopagitica Miltona 584
Proces Zengera 585
Holandia – „Wolność prasy jest święta” 587
Szwedzka ustawa o wolności prasy i wypowiedzi 589
Cenzura i wolność druku w Danii 590
Wolność słowa i cenzura I Rzeczypospolitej 593

Rozdział XXXIII. POCZĄTKI REWOLUCJI NAUKOWEJ – ROZWÓJ AKADEMII, TOWARZYSTW NAUKOWYCH I… SEN UNIWERSYTETÓW 597
Akademie włoskie zmieniają orientację 600
Akademie poza Włochami 602
Różokrzyżowcy i sekretne stowarzyszenia naukowo-moralistyczne 603
Ambiwalentna rola uniwersytetów 608

Rozdział XXXIV. WYBITNI UCZENI I WIELKIE ODKRYCIA NAUK ŚCISŁYCH I PRZYRODNICZYCH 614
Uniwersalny jezuita 614
Alchemicy przeistaczają się w uczonych 615
W królestwie fizyki, astronomii i matematyki 621
Przełom w naukach przyrodniczych 626
Kobiety szturmują terytorium nauki 631

Rozdział XXXV. MEDYCYNA, HIGIENA I KULTURA CIELESNA 634
Odkrycie krążenia krwi 634
Medycyna w Polsce 637
Pierwsze sukcesy w walce z epidemiami 637
Zwycięstwo nad szkorbutem i higiena na morzu 639
Prostytucja i choroby weneryczne 640
Higiena zbiorowa i osobista 643
Wychowanie cielesne 645

Rozdział XXXVI. NOWA EKONOMIA 653
Wśród przeżytków feudalizmu rodzi się kapitalizm 653
Merkantylizm 654
Historia banknotu 656
Fizjokratyzm i fizjokraci 657
Fiński poprzednik Smitha 659
Smith i podstawy koncepcji wolnego handlu 659
Oświecenie a rewolucja agrarna 661
Wynalazki techniczne a początki rewolucji przemysłowej 663
Rozwój szlaków transportowych 665

Rozdział XXXVII. ZŁOWIESZCZE POSTĘPY SZTUKI WOJENNEJ 670
Militarne oświecenie czy tylko oświecony humanitaryzm wojenny? 670
Rewolucja militarna 673
Skala wojennego barbarzyństwa 690

Rozdział XXXVIII. TRADYCJE SYGNALISTYKI, ORKIESTR I PIEŚNI WOJSKOWYCH 693
Charakter i typy sygnałów wojskowych 693
Ewolucja instrumentów orkiestr wojskowych 695
Instrumentaliści, kapelmistrze i kompozytorzy muzyki wojskowej 702
Pieśni żołnierskie 706

Rozdział XXXIX. GETTO I HASKALA 711
Żydzi po renesansie – wahadło tolerancji i prześladowań 711
Geneza chasydyzmu 719
Żydowskiego oświecenie – haskala 722

Rozdział XL. ZAWIEDZIONE NADZIEJE EMANCYPACJI KOBIET 725
Dwa typy upominania się o równouprawnienie 726
Męscy szermierze równości płci 731

Rozdział XLI. NIEWOLNICY OŚWIECONEJ EUROPY 735
Pańszczyzna, czyli niewola chłopska 736
Hańba Europy – handel niewolnikami 744
Ciemnoskórzy bohaterowie europejskiej sztuki i literatury 748
Początki teorii rasizmu 749

Część 2. REDUTY CYWILIZACJI EUROPEJSKIEJ WOBEC ISLAMU 751

Rozdział XLII. ISLAM NA BAŁKANACH I KAUKAZIE 753
Organizacja terenów bałkańskich podbitych przez Imperium Osmańskie 756
Islam ogranicza, ale nie wyhamowuje zupełnie wpływu baroku i oświecenia 758
Niezwykła rola zakonu franciszkańskiego pod panowaniem tureckim 760
Zachód wobec islamu 762

Rozdział XLIII. ŁUPY ISLAMU – ALBANIA I BOŚNIA 765
Arnavutluk, Shqiptari, Albania 765
Islamizacja Bośni i Hercegowiny 772
Splątane tradycje epiki ludów bałkańskich 781

Rozdział XLIV. GRECJA – MIĘDZY CHRZEŚCIJAŃSKĄ ORTODOKSJĄ, PROISLAMSKIM KONFORMIZMEM I OŚWIECENIOWYMI ASPIRACJAMI 784
Kultura grecka po upadku Bizancjum 784
Różnorodność nurtów greckiego oświecenia 785

Rozdział XLV. POD PANOWANIEM TURECKIM W KRAJACH SŁOWIAŃSKIEGO PRAWOSŁAWIA 800
Serbia – wielkie migracje i Swetosawlje 800
Bułgaria – pamięć dawnej chwały 806

Rozdział XLVI. BAŁKAŃSKIE OSTOJE KONTRREFORMACJI I CYWILIZACJI ŁACIŃSKIEJ 815
Przyczółek kultury zachodniej – Chorwacja 815
Słowenia – od reformacji do oświecenia 829

Rozdział XLVII. ZANIM POWSTAŁY NOWOŻYTNE WĘGRY, MOŁDAWIA I RUMUNIA 834
Klęska unii trzech hospodarstw 834
Ţara Moldovei – Mołdawia 834
Wołoszczyzna – Brâncoveanu i Mutu 841
Siedmiogród – rozkwit i upadek 844
Barok węgierski 850
Oświecenie węgierskie 851

Rozdział XLVIII. KAUKASKIE PRZYCZÓŁKI CYWILIZACJI EUROPEJSKIEJ 855
Armenia – pochodzenie nazwy i historia 855
Nowożytna kultura Gruzji 862

Zakończenie. DZIEDZICTWO BAROKU I OŚWIECENIA 873
Barok – emblematyczny wyraz cywilizacji europejskiej i jego cienie 873
Destrukcja oświeceniowych idei 874

Skróty stosowane w przypisach 878

Bibliografia 884

Indeks nazwisk 891

Źródła ilustracji 919