ebook Siła podporządkowanych Michał Rauszer

Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Rok wydania: 2021

Książka jest antropologiczną analizą buntów chłopskich w czasach pańszczyźnianych (XVI-XIX wiek). Autor omawia przejawy chłopskiego oporu, wykorzystując do tego badania tzw. historii oddolnej (history from below), tradycje badań subaltern studies oraz koncepcję „broni podporządkowanych”. Wychodzi z założenia, że żaden bunt nie wybucha w próżni, zawsze jest poprzedzony tworzeniem się swoistej subkultury oporu, ma także własną logikę i cele oparte na tej subkulturze. Autor analizuje również sposoby i taktyki oporu ukrytego, anonimowego oraz strategie maskowania oporu.

Książka Michała Rauszera podejmuje temat, który rzeczywiście, jak zaznacza to na wstępie sam Autor, przeżywa ostatnio pewien renesans, jest ona bowiem badaniem wpisującym się w coś na kształt „ludowej historii Polski”, a więc dociekań, które za przedmiot biorą sobie nie tyle znane, „wielkie” i „oficjalne” fakty z historii naszego państwa – a więc powstania, wojny, sojusze, dynastie itp. – co raczej kondycje i losy grup podporządkowanych – czy też klas niższych – polskiego społeczeństwa. (…) Michał Rauszer poddał namysłowi nie tylko praktyczno-instytucjonalny, ale też społeczno-kulturowy aspekt szlacheckiej dominacji, a analiza owa może służyć za miarodajny przykład intelektualnego kunsztu Autora, odróżnia bowiem trzy formy owej dominacji – materialną, statusu i ideologiczną – każdej poświęcając osobno należytą jej uwagę. Główny temat książki, a więc opór stawiany przez podporządkowanych szlacheckiej władzy, opisano i przeanalizowano drobiazgowo, ale jednocześnie zachowując syntetyczny obraz całości. Autor omawia więc najróżniejsze taktyki oporu, tak indywidualnego, jak i zbiorowego, wskazując na ich zakorzenienie w systemie moralnej ekonomii chłopstwa.
Z recenzji dr hab. Jana Sowy

******

The Power of Subjugated

The books is an anthropological analysis of peasant rebellions in the times of serfdom between the 16th and 19th centuries. The author discusses the manifestations of serf rebellions, using the so called history from below research, subaltern studies and the idea of “subjugated arms”.

Spis treści ebooka Siła podporządkowanych

Wstęp 11

1. Punkty odniesienia 16
2. Bunt, opór i „dysydenckie subkultury” 18
3. Badania nad chłopskimi buntami w kontekście polskim 21
4. Paradygmaty badań nad chłopskimi buntami 24
5. Chłopi jako lud? 25
6. Lud i klasa 27
7. Systemowa przemoc 30
8. Antropologia oporu 31
9. Struktura pracy 35

CZĘŚĆ I
Rozdział 1. Formy oporu podporządkowanych 41
1.1. Bunty chłopskie jako reakcja 44
1.2. Podstawy chłopskiego działania 45
1.3. Formy kolektywnego oporu 47
1.4. Anonimowość oporu 50
1.5. Chłopskie oddziały zbrojne 52
1.6. Chłopski lojalizm i naiwny monarchizm 53
1.7. Legalność oporu 56
1.8. Metodologia badań oporu 58

Rozdział 2. Dominacja i broń podporządkowanych 60
2.1. Infrapolityka i broń podporządkowanych 61
2.2. Dwa rodzaje stosunków podporządkowania 62
2.3. Charakter paternalizmu 64
2.4. Kultura ludowa jako odwrotność paternalizmu 65
2.5. Nieoznaczoność w hegemonii i przemoc 67
2.6. Publiczny protokół–ukryty protokół 68
2.7. Ukryty protokół jako podstawa oporu 71
2.8. Kultury ukrytego protokołu 73
2.9. Ukryty protokół jako sfera wartości 75
2.10. Ukryty protokół i zachowanie 77

Rozdział 3. Taktyki oporu 79
3.1. Kolektywizm pragmatyczny 83
3.2. Sieci, plotka i koordynacja 85
3.3. Moralna ekonomia chłopskich buntów 87
3.4. Tłum i moralna ekonomia 90
3.5. Moralna podstawa oporu 94
3.6. Plotka–komunikacja–wartości 96
3.7. Logika tłumu 99
3.8. Głupota i walka klas 102

Rozdział 4. Pańszczyzna i wewnętrzna kolonizacja 107
4.1. Kolonizacja jako nierównowaga 107
4.2. Teoria kolonizacji wewnętrznej 109
4.3 Precedensy 111
4.4. Kolonizacja wewnętrzna jako pojęcie antropologiczne 113
4.5. Od kryzysu XIV wieku do rewolucji cen 114
4.6. W stronę wewnętrznej kolonizacji 117
4.7. Kolonizacja wewnętrzna i „wtórne poddaństwo” 119
4.8. Ekonomia wewnętrznej kolonizacji 123
4.9. Folwark jako przedsiębiorstwo? 124
4.10. Monopole 126
4.11. Kolonizacja wewnętrzna i pańszczyzna 128
4.12. Na czym polegała pańszczyzna? 130

Rozdział 5. Kultury wewnętrznej kolonizacji 136
5.1. Niewolnictwo, poddaństwo, pańszczyzna 138
5.2. Chłopi i niewolnicy 140
5.3. Nie czyń się, Chamie, Jafetem 142
5.4. Ideologia sarmatyzmu 146
5.5. Dystynkcje protorasowe i sarmatyzm 147
5.6. Dystynkcje estetyczne 149
5.7. Naród szlachecki 152

CZĘŚĆ II
Rozdział 1. Kulturowe praktyki kontrhegemoniczne 161
1.1. Kultura folkloru 162
1.2. Folklor i hegemonia 165
1.3. Zażyłość kulturowa i ukryty protokół 167
1.4. Dialektyka drwiny 169
1.5. Sowizdrzał i sprytny chłop 173
1.6. Klasowa mądrość i głupota 176
1.7. Spryt chłopa 178
1.8. Nadprzyrodzona broń w walce z dworem 179
1.9. Czary jako walka klas 180
1.10. Pieśni antypańszczyźniane 185
1.11. Obrzędy i rebelie 192
1.12. Świat na opak jako forma wyobraźni politycznej 196

Rozdział 2. Codzienne formy chłopskiego oporu 200
2.1. Zbiegostwo chłopów 201
2.2. Zbiegostwo jako forma oporu 202
2.3. Przyczyny zbiegostwa 204
2.4. Struktura ucieczek 204
2.5. Polityka zbiegostwa 206
2.6. Łańcuch intymnych skierowań 207
2.7. Zbiegostwo i kolektywizm pragmatyczny 208
2.8. Moralna ekonomia sporów metrycznych 209
2.9. Opór metryczny 211
2.10. Spory o wymiar pracy i działki osadników 212
2.11. Pierwszy polski terrorysta mierniczy 213
2.12. Performatyka oporu 214
2.13. Nigdy nie widziałem chłopa biegnącego 216
2.14. Dodatek: opór i kapitalizm 221

Rozdział 3. Od codziennego oporu do strajku chłopskiego 224
3.1. Fomentatorzy i „Mojżesze ludu” 225
3.2. Przywódcy i struktura buntu 226
3.3. Burzyciele pokoju z Poręby 228
3.4. Spory sądowe 231
3.5. Procesy 232
3.6. Strajk chłopów w starostwie libuskim 237
3.7. Organizacja oporu 239
3.8. Bunt i pacyfikacja 240

Rozdział 4. Figura społecznego bandyty 244
4.1. Zbójnictwo na ziemiach polskich 245
4.2. Zbójnicy społeczni a państwo 247
4.3. Zbójnictwo i pańszczyzna 248
4.4. Zbójnictwo a społeczność 249
4.5. Tradycje chłopskiego oporu i zbójnictwo 250
4.6. Reakcje na zbójnictwo 253
4.7. Znaczenie mitu zbójnika 255
4.8. Nadprzyrodzone moce zbójników 257
4.9. Zbójnik jako ludowy wzorzec bohatera 259
4.10. Mit zbójnika i ukryty protokół 260
4.11. Moralna ekonomia zbójnictwa 261
4.12. Polityka pamięci chłopów i utopia 263

Rozdział 5. Chłopskie bunty: dwa modele 266
5.1. Rola uniwersalistycznych ideologii w buntach chłopskich 267
5.2. Model lokalnego powstania: pierwsza bitwa pod Nowym Targiem 270
5.3. Druga bitwa pod Nowym Targiem 276
5.4. Klasa i ur-nacjonalizm 278
5.5. Stabilizacja systemów politycznych w XVII wieku 280
5.6. Konfl ikt kolonialny? 283
5.7. Proces kolonizacji 284
5.8. Kozacy 286
5.9. Drugi model: uniwersalistyczne podstawy buntu chłopskiego i ur-nacjonalizm 287
5.10. Powstanie ludowe i powstanie Chmielnickiego 289
5.11. Ustrój autonomii Chmielnickiego i sprawa chłopska 294
5.12. Polityka chłopskich buntów 295

Rozdział 6. Kapłan ludowej rewolucji 298
6.1. Wikary z Wilkołazu 299
6.2. Organizacja i rewolucja 301
6.3. Pańszczyzna w Kongresówce 304
6.4. Polska ludowa Ściegiennego 306
6.5. Przekroczenie paradygmatu klasowego 308
6.6. W stronę rewolucji ludowej 310
6.7. Listy z nieba 312
6.8. Ludowa propaganda 315
6.9. Chrystus rewolucjonistą? 316
6.10. Edukacja do solidarności 318
6.11. Chrześcijanin z karabinem? 319

Rozdział 7. Rewolucja, czyli zapusty chłopskie 323
7.1. W stronę nowoczesnej monarchii 324
7.2. Struktura relacji 328
7.3. Polak w surducie, chłop w siermiędze 329
7.4. Pańszczyzna jako akt wiary 331
7.5. Religia, rewolucja 335
7.6. Manifest Goslara i widmo komunizmu 339
7.7. Chłopskie zawołania 342
7.8. Rewolucyjna plotka 343
7.9. Polityka chłopów w czasie rabacji 346
7.10. Organizacja rabacji 349
7.11. Żywioł i organizacja 354
7.12. Rabacja jako wydarzenie 355
7.13. Realpolitik króla chłopów 358
7.14. Chłopska polityka wewnętrzna 361
7.15. Rządy Szeli 363
7.16. Pacyfikacja i przejście do ukrytego oporu 365

Zakończenie 371
Dodatek: inne pieśni ludowe o Ściegiennym 380
Bibliografia 382
Indeks osób 404
Summary 414