ebook Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii Émile Durkheim

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

Rok wydania: 2010

Jedna z najważniejszych prac Émile’a Durkheima, niekwestionowanego klasyka myśli społecznej, która obecnie stanowi nie tylko podstawową lekturę na kursach uniwersyteckich z zakresu socjologii czy antropologii, ale też ciągle pozostaje bogatym źródłem inspiracji dla badaczy. Durkheim przedstawia w niej zarys swoich głównych koncepcji, takich jak fakt społeczny czy świadomość zbiorowa, w początkach XX wieku prekursorskich, dziś uznawanych za elementarz socjologii.

Po przeczytaniu tej książki wyłoni się ogólna konkluzja, że religia jest w najwyższym stopniu rzeczą społeczną. Wyobrażenia religijne są wyobrażeniami zbiorowymi wyrażającymi rzeczywistości zbiorowe, a obrzędy to także rodzaj działań, który poczyna się jedynie w łonie zgrupowania ludzi i który ma służyć wzbudzaniu, utrzymywaniu lub odnawianiu pewnych stanów umysłowych owej grupy. Jeżeli jednak kategorie wywodzą się z religii, to powinny mieć one w sobie coś z natury wspólnej wszystkim faktom religijnym: także one powinny być rzeczami społecznymi, tworami zbiorowego myślenia. A przynajmniej - ponieważ przy obecnym stanie wiedzy o tym przedmiocie należy się wystrzegać każdej skrajnie radykalnej tezy - uzasadnione jest przypuszczenie, że obfitują w elementy społeczne.

(Z tekstu)

Spis treści ebooka Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii

Wstęp do wydania polskiego (Elżbieta Tarkowska) XIII
Od tłumaczki (Anna Zadrożyńska) XLI
WPROWADZENIE. Przedmiot badań. Socjologia religii i teoria poznania 1
1. Główny cel książki: analiza religii najprostszej ze znanych w celu określenia elementarnych form życia religijnego. Dlaczego dzięki religii elementarnej łatwiej je uchwycić i wyjaśnić 1
2. Drugi cel badań: geneza podstawowych pojęć myślenia, czyli kategorii. Racje sądu, że wywodzą się one z religii, a zatem mają pochodzenie społeczne. Jak z tego punktu widzenia można przewidywać sposób odnowy teorii poznania 7
Księga pierwsza. ZAGADNIENIA WSTĘPNE 17
I. Definicja zjawiska religijnego i religii 19
Przydatność wstępnej definicji religii, metoda postępowania prowadząca do tej definicji, dlaczego najpierw należy rozpatrzyć definicje potoczne 19
1. Religia definiowana przez nadprzyrodzoność i tajemniczość. Krytyka: pojęcie tajemnicy nie jest pojęciem pierwotnym 20
2. Definicja religii jako funkcji idei Boga, czyli bytu nadprzyrodzonego. Religie bez bogów. Obrzędy religii deistycznych niezawierających w ogóle idei bóstwa 24
3. Poszukiwanie definicji pozytywnej. Rozróżnienie wierzeń i obrzędów. Definicja wierzeń. Pierwsza charakterystyka: dwudzielny podział rzeczy na sacrum i profanum. Cechy dystynktywne tego podziału. Definicja obrzędów jako funkcji wierzeń. Definicja religii 29
4. Konieczność innej charakterystyki w celu oddzielenia magii od religii. Idea kościoła. Czy religie indywidualne wykluczają ideę kościoła 34
II. Podstawowe koncepcje religii elementarnej 41
A. Animizm 41
Podział na animizm i naturalizm 41
1. Trzy tezy animizmu: (1) geneza idei duszy, (2) kształtowanie się idei ducha, (3) przekształcenie kultu duchów wkult natury 42
2. Krytyka pierwszej tezy. Rozróżnienie idei duszy i idei sobowtóra. Sny nie uzasadniają idei duszy 47
3. Krytyka drugiej tezy. Śmierć nie wyjaśnia przekształcenia duszy w ducha. Kult dusz zmarłych nie jest pierwotny 51
4. Krytyka trzeciej tezy. Instynkt antropomorficzny. Krytyka dokonana przez Spencera, wyjątki od reguły. Badanie faktów, które się uważa za dowody istnienia owego instynktu. Różnica między duszą i duchami natury. Antropomorfizm w religii nie jest pierwotny 54
5. Zakończenie: animizm sprowadza religię wyłącznie do pewnego systemu złudzeń 57
III. Podstawowe koncepcje religii elementarnej (ciąg dalszy) 61
B. Naturalizm 61
Historia teorii 61
1. Wykład naturalizmu Maxa Müllera 62
2. Jeżeli religia ma wyrażać siły natury, to skoro wyraża je w sposób błędny, nie wiadomo, dlaczego mogła się utrzymać. Rzekome rozróżnienie między religią i mitologią 67
3. Naturalizm nie wyjaśnia podziału rzeczy na sacrum i profanum 71
IV. Totemizm jako religia elementarna. Historyczny zarys problemu. Metoda rozważań 75
1. Krótka historia problemu totemizmu 76
2. Metodologiczne powody oparcia studium szczególnie na totemizmie australijskim. O miejscu faktów z terenu Ameryki 80
Księga druga. WIERZENIA PIERWOTNE 85
I. Właściwe wierzenia totemiczne 87
A. Totem jako nazwa i emblemat 87
1. Definicja klanu. Totem jako nazwa klanu. Czym jest to, co służy za totem. Sposoby zdobywania totemu. Totemy fratrii, totemy klas matrymonialnych 87
2. Totem jako emblemat. Wizerunki totemów wyryte lub wycięte na przedmiotach, tatuaże lub rysunki na ciele 97
3. Sakralny charakter emblematu totemicznego. Czuringa. Nurtunja. Waninga. Konwencjonalny charakter emblematów totemicznych 102
II. Właściwe wierzenia totemiczne (ciąg dalszy) 111
B. Zwierzę totemiczne i człowiek 111
1. Sakralny charakter zwierząt totemicznych. Zakaz ich jedzenia i zabijania. Zakaz zbierania roślin totemicznych. Różne kompromisy w stosunku do tych zakazów. Zakazy kontaktu. Charakter sakralny zwierząt jest mniej wyraźny niż emblematu 111
2. Człowiek. Jego pokrewieństwo ze zwierzęciem totemicznym lub rośliną totemiczną. Różne mity wyjaśniające to pokrewieństwo. Różne części organizmu człowieka: krew, włosy itd. mają różny charakter sakralny. W jaki sposób ten charakter się zmienia zależnie od płci i wieku. Totemizm to nie kult zwierząt lub roślin 116
III. Właściwe wierzenia totemiczne (ciąg dalszy) 123
Kosmologiczny system totemizmu i pojęcie rodzaju 123
1. Klany, fratrie, klasy jako klasyfikacja rzeczy 123
2. Geneza pojęcia rodzaju: pierwsze klasyfikacje rzeczy zapożyczyły ramy od społeczeństwa. Różnice między odczuciem podobieństwa a ideą rodzaju. Dlaczego ma ona społeczny rodowód 126
3. Religijne znaczenie tych klasyfikacji: wszystko, co się zalicza do klanu, ma coś z sakralnej natury totemu. Kosmologiczny system totemizmu. Totemizm jako religia plemienna 129
IV. Właściwe wierzenia totemiczne (zakończenie) 137
Totem indywidualny i totem płci 137
1. Totem indywidualny jako nazwa, jego sakralny charakter. Totem indywidualny jako osobisty emblemat. Związek człowieka z totemem indywidualnym. Związek z totemem zbiorowym 137
2. Totemy grup płci. Podobieństwa i różnice totemów zbiorowych i totemów indywidualnych. Ich plemienny charakter 143
V. Początki wierzeń totemicznych 147
Krytyczny przegląd teorii 147
1. Teorie wywodzące totemizm z religii wcześniejszej: z kultu przodków (Wilken i Tylor), z kultu natury (Jevons). Krytyka tych teorii 148
2. Teorie wywodzące totemizm zbiorowy z totemizmu indywidualnego. Pochodzenie, jakie teorie te przypisują totemowi indywidualnemu (Frazer, Boas, Tout). Nieprawdopodobieństwo tych hipotez. Racje dowodu pierwotności totemu zbiorowego 151
3. Ostatnia teoria Frazera: totemizm koncepcyjny i związany z miejscem. Błąd petitio principii, na którym się opiera. Zanegowany zostaje sakralny charakter totemu. Totemizm związany z miejscem nie jest pierwotny 158
4. Teoria Langa: totem byłby tylko nazwą. Ten punkt widzenia utrudnia wyjaśnienie religijnego charakteru praktyk totemicznych 161
5. Wszystkie te teorie wyjaśniają totemizm, opierając się wyłącznie na wcześniejszym pojęciu religii 163
VI. Początki wierzeń totemicznych (ciąg dalszy) 165
Pojęcie pierwiastka totemicznego lub many i idea siły 165
1. Pojęcie siły lub pierwiastka totemicznego. Jego wszechobecność. Jego charakter jednocześnie fizyczny i duchowy 165
2. Analogiczne koncepcje innych społeczności niższych. Bogowie z Samoa. Wakan Sjuksów, orenda Irokezów, mana Melanezyjczyków. Związek tych pojęć z totemizmem. Arunkulta Aruntów 167
3. Pojęcie siły bezosobowej jest logicznym poprzednikiem różnych postaci mitycznych. Niedawne teorie mające wyjaśniać tę uprzedniość 173
4. Pojęcie siły sakralnej to pierwowzór pojęcia siły w ogóle 177
VII. Początki wierzeń totemicznych (zakończenie) 179
Geneza pojęcia pierwiastka totemicznego lub many 179
1. Klan, lecz pojmowany jako twór realny, zasada totemizmu 179
2. Przyczyny ogólne wzniecania przez społeczeństwo doznań świętości i nadprzyrodzoności. Społeczeństwo jako imperatywna siła moralna: pojęcie autorytetu moralnego. Społeczeństwo jako siła wynosząca jednostkę ponad nią samą. Fakty świadczące, że społeczeństwo kreuje sakralność 180
3. Przyczyny konkretne właściwe społecznościom australijskim. Dwie przemienne fazy życia społeczności: rozproszenie i koncentracja. Ogromna zbiorowa ekscytacja podczas okresów koncentracji. Przykłady. W jaki sposób z owej ekscytacji zrodziła się idea religii. Dlaczego zbiorową siłę wyrażono w postaci totemu: dlatego, że totem jest emblematem klanu. Wyjaśnienie podstawowych wierzeń totemicznych 187
4. Religia nie wynika z bojaźni. Religia wyraża pewną rzeczywistość. Istota jej idealizmu. Ów idealizm jest ogólną cechą mentalności zbiorowej. Wyjaśnienie zewnętrzności sił sakralnych w stosunku do substratów. O zasadzie część zastępuje całość 194
5. Pochodzenie pojęcia emblematu: symbolizm koniecznym warunkiem wyobrażeń zbiorowych. Dlaczego klan czerpie emblematy ze świata zwierząt lub roślin 199
6. Skłonność człowieka pierwotnego do łączenia dziedzin i klas, które my rozdzielamy. Źródła tych połączeń. Dlaczego utorowały one drogę wyjaśnieniom nauki. Nie wykluczają one tendencji do rozróżnień i przeciwstawień 203
VIII. Pojęcie duszy 209
1. Analiza idei duszy w społecznościach australijskich 209
2. Geneza tego pojęcia. Doktryna reinkarnacji według Spencera i Gillena: implikuje ona, że dusza jest cząstką pierwiastka totemicznego. Przegląd faktów dostarczonych przez Strehlowa, potwierdzają one totemiczny charakter duszy 214
3. Powszechność doktryny reinkarnacji. Różne fakty potwierdzają zaproponowaną genezę 223
4. Antyteza duszy i ciała: to, co w niej obiektywne. Związki duszy indywidualnej i zbiorowej. Idea duszy nie jest chronologicznie późniejsza od idei many 227
5. Hipoteza wyjaśniająca wierzenia w życie wieczne 231
6. Idea duszy i idea osoby: bezosobowe składniki osobowości 234
IX. Pojęcie duchów i bogów 237
1. Różnica między duszą i duchem. Dusze mitycznych przodków są duchami o określonych funkcjach. Związki między duchem przodka, duszą jednostkową i totemem indywidualnym. Wyjaśnienie i socjologiczne znaczenie totemu indywidualnego 237
2. Duchy w magii 243
3. Herosi kulturowi 245
4. Wielcy bogowie. Ich pochodzenie i związki z całością systemu totemicznego. Ich plemienny i ponadplemienny charakter 247
5. Jedność systemu totemicznego 254
Księga trzecia. GŁÓWNE POSTAWY OBRZĘDOWE 257
I. Kult negatywny i jego funkcje. Obrzędy ascetyczne 259
1. System zakazów. Zakazy w magii i religii. Zakazy odnoszące się do różnego rodzaju rzeczy świętych. Zakazy dotyczące sacrum i profanum. Te ostatnie leżą u podstaw kultu negatywnego. Zasadnicze typy zakazów, sprowadzenie ich do dwóch zasadniczych typów 259
2. Przestrzeganie zakazów określa religijny stan jednostek. Przypadki, gdy ten efekt jest szczególnie widoczny: praktyki ascetyczne. Religijny efekt cierpienia. Społeczna funkcja ascetyzmu 267
3. Wyjaśnienie systemu zakazów: antagonizm sacrum i profanum, zaraźliwość sacrum 273
4. Przyczyny tej zaraźliwości. Nie można jej wyjaśnić prawami asocjacji idei. Jest ona wynikiem zewnętrzności sił sakralnych w stosunku do ich substratów. Logiczny sens tej właściwości sił sakralnych 277
II. Kult pozytywny 281
A. Składniki ofiary 281
Ceremonia Intichiuma u plemion środkowej Australii. Różne jej formy 281
1. Forma Aruntów. Dwie fazy. Analiza pierwszej: odwiedzanie miejsc świętych, rozsiewanie świętego pyłu, rozlanie krwi itd. w celu zapewnienia reprodukcji gatunku totemicznego 282
2. Druga faza: rytualne spożywanie rośliny totemicznej albo zwierzęcia totemicznego 287
3. Interpretacja całej ceremonii. Istotą drugiego obrzędu jest wspólnota pokarmu. Podstawa tej wspólnoty 289
4. Obrzędy pierwszej fazy to oblacje. Analogie z oblacjami ofiarnymi.A więc Intichiuma zawiera dwa elementy ofiary. Znaczenie tych faktów dla teorii ofiary 293
5. O rzekomym absurdzie oblacji ofiarnych. Jak je tłumaczyć: zależność bytów sakralnych od wyznawców. Wyjaśnienie kręgu, w którym, jak się zdaje, dokonuje się ofiara. Źródła periodyczności obrzędów pozytywnych 296
III. Kult pozytywny (ciąg dalszy) 303
B. Obrzędy mimetyczne i zasada przyczynowości 303
1. Charakter obrzędów mimetycznych. Przykłady ceremonii, w których wykorzystuje się je w celu zapewnienia płodności gatunku 303
2. Opierają się one na zasadzie: podobne tworzy podobne. Rozważenie wyjaśnienia szkoły antropologicznej. Przyczyny naśladowania zwierząt lub roślin. Przyczyny przypisania tym gestom skutków fizycznych. Wiara. W jakim sensie jej podstawą jest doświadczenie. Zasady magii wywodzą się z religii 307
3. Powyższą zasadę uznaje się za jeden z pierwszych przejawów zasady przyczynowości. Jej społeczne uwarunkowania. Idea siły, czyli mocy bezosobowej, ma rodowód społeczny. Konieczność osądu przyczynowego wyjaśnia się autorytetem tkwiącym w nakazach społecznych 312
IV. Kult pozytywny (ciąg dalszy) 319
C. Obrzędy przedstawieniowe lub komemoratywne 319
1. Obrzędy przedstawieniowe oskutkach fizycznych. Ich związki z ceremoniami poprzednio opisanymi. Ich oddziaływanie ma sens moralny 320
2. Obrzędy przedstawieniowe pozbawione skutków fizycznych. Umacniają poprzednie rezultaty. Rekreacyjny składnik religii, jego znaczenie i powody istnienia. Pojęcie święta 324
3. Funkcjonalna ambiwalencja różnych rozważanych tu ceremonii, wzajemnie wymiennych. W jaki sposób ta ambiwalencja potwierdza zaproponowaną teorię 330
V. Obrzędy piakularne i ambiwalencja pojęcia sacrum 335
Definicja obrzędu piakularnego 335
1. Żałobne obrzędy pozytywne. Ich opis 335
2. Jak się je tłumaczy. Nie jest to manifestacja prywatnych uczuć. Przypisywanie niegodziwości duszy zmarłego nie może już być ich uzasadnieniem. Wiążą się one z aktualnym stanem umysłu grupy. Analiza tego stanu. W jaki sposób żałoba go kończy. Równoczesne przemiany sposobu pojmowania duszy zmarłego 340
3. Inne obrzędy piakularne: po publicznej żałobie, po niewystarczających zbiorach, wprzypadku suszy, zorzy polarnej. Rzadkość tych obrzędów wAustralii. Jak można je wyjaśnić 346
4. Dwie postacie sacrum: czyste i nieczyste. Ich przeciwstawienie. Ich pokrewieństwo. Ambiwalencja pojęcia sacrum. Wyjaśnienie tej ambiwalencji. Wszystkie obrzędy wykazują ten sam charakter 350
ZAKOŃCZENIE 357
W jakim stopniu można uogólniać uzyskane wyniki 357
1. Religia opiera się na doświadczeniu dobrze uzasadnionym, które jednak nie ma praw szczególnych. Konieczność nauki, by ujęła rzeczywistość leżącą u podstaw tego doświadczenia. Czym jest ta rzeczywistość: to zgromadzenie ludzi. Ludzki sens religii. O wątpliwości, która przeciwstawia sobie społeczeństwo idealne i rzeczywiste. Jak w tej teorii można wyjaśnić indywidualizm i kosmopolityzm religijny 358
2. O tym, co wieczne w religii. O konflikcie między religią i nauką, który tkwi wyłącznie w spekulatywnej funkcji religii. Ponieważ, jak się wydaje, owa funkcja wyznacza powstawanie 366
3. Dlaczego społeczeństwo może być źródłem myślenia logicznego, a więc pojęciowego. Definicja pojęcia: nie mylić z ideą ogólną, charakteryzuje je bezosobowość i przekazywalność. Wywodzi się ze zbiorowości. Tego samego dowodzi analiza jego treści. Wyobrażenia zbiorowe jako pojęcia-typy, w których mają udział jednostki. O zarzucie, według którego wyobrażenia zbiorowe byłyby bezosobowe tylko pod warunkiem, że byłyby prawdziwe. Myślenie pojęciowe jest jednoczesne z ludzkością 370
4. W jaki sposób kategorie wyrażają rzeczy społeczne. Kategoria par excellence jest pojęciem całości, które może podsunąć tylko społeczeństwo. Dlaczego związki wyrażane przez kategorie mogą być uświadamiane jedynie w społeczeństwie. Społeczeństwo nie jest bytem alogicznym. W jaki sposób kategorie zmierzają do oderwania się od określonych grup terytorialnych. Z jednej strony jedność nauki, z drugiej – jedność tego, co moralne i religijne. W jaki sposób społeczeństwo oddaje tę jedność. Wyjaśnienie roli przypisanej społeczeństwu: jego potęga kreacyjna. Oddźwięk socjologii w naukach o człowieku 376
Bibliografia 383
Indeks nazwisk 397