ebook Fitopatologia leśna

Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Rok wydania: 2023

Podręcznik akademicki Fitopatologia leśna wybitnego uczonego prof. dr. Karola Mańki (1915–2003), który ukazał się w 1960 r. nakładem Państwowego Wydawnictwa Rolniczego i Leśnego (PWRiL), był pierwszym tego typu opracowaniem w historii polskich nauk leśnych. Duże zainteresowanie oraz zapotrzebowanie środowiska leśników praktyków i studentów kształcących się do pełnienia tego zawodu wpływały na przygotowywane kolejne wydania uzupełniane oraz aktualizowane (II – 1976, III – 1981, IV – 1992, V – 1998, VI – 2005). Przez ponad pół wieku podręcznik dobrze służył studentom leśnictwa, leśnikom pracującym w lasach własności Skarbu Państwa, pracownikom Zespołów Ochrony Lasu – specjalistycznych służb Lasów Państwowych, osobom zatrudnionym w instytucjach i urzędach odpowiedzialnych za stan zdrowotny i sanitarny zieleni w miastach i osiedlach, w różnego typu zadrzewieniach oraz służbie ochrony przyrody. Był źródłem wiedzy o chorobach drzew leśnych i parkowych bardzo przydatnym, rzetelnym, na wysokim poziomie naukowym. Opisywał symptomy i sprawców chorób, głównie infekcyjnych, warunki sprzyjające ich występowaniu oraz metody i środki zapobiegania i zwalczania.
Nowy, wieloautorski podręcznik akademicki Fitopatologia leśna kontynuuje koncepcję merytoryczną i ideową poprzednich wydań, jest oparty na współczesnej wiedzy naukowej zawartej w polskich i zagranicznych publikacjach, na doświadczeniu praktycznym fitopatologów, bogato ilustrowany, przygotowany przez liczny zespół pracowników naukowych – specjalistów zajmujących się różnymi aspektami teoretycznymi i praktycznymi chorób drzew, reprezentujących większość placówek naukowych w kraju. Zawiera wiedzę o etiologii i symptomologii oraz metodach i środkach stosowanych w profilaktyce i terapii infekcyjnych chorób drzew leśnych, parkowych i drzewiastych roślin ozdobnych, a także z zakresu chorób i uszkodzeń drzew powodowanych przez różnorodne czynniki abiotyczne i antropogeniczne. Szczególnie cenne i pożyteczne dla leśników oraz służb ochrony lasu i przyrody mogą być informacje o nowych chorobach, które dopiero niedawno pojawiły się w naszych lasach oraz o groźnych chorobach, dotkliwie niszczących drzewostany w ekosystemach leśnych Europy, niekiedy w formie rozległych epifitoz, które z dużym prawdopodobieństwem mogą również wystąpić w polskich lasach i na terenach zadrzewionych.
Podręcznik składa się z dwóch części. Część pierwszą – ogólną (osiem rozdziałów) poświęcono głównie zagadnieniom symptomów (objawów) chorób i ich sprawcom, uwarunkowaniom przebiegu procesu chorobowego, ochronie przed chorobami (profilaktyka i terapia) oraz historii fitopatologii leśnej.
Część druga – szczegółowa (13 rozdziałów) obejmuje opisy chorób owoców i nasion, kiełków i siewek, igieł i liści, gałęzi drzew iglastych i liściastych, pni drzew, korzeni oraz chorób o charakterze systemicznym i wieloczynnikowym, a także problematykę mykoryz, zgnilizn i przebarwień drewna. Poszczególne choroby drzew występują z bardzo zróżnicowaną częstością oraz mają różne znaczenie gospodarcze i ekologiczne. Na przykład obszernie opisano i zilustrowano hubę korzeni, opieńkową zgniliznę korzeni czy osutkę sosny, ponieważ występują powszechnie na rozległych obszarach lasów oraz powodują wymierne szkody i straty w gospodarstwie leśnym. Natomiast mniej szczegółowo omówiono choroby występujące rzadko lub o znikomej szkodliwości, jak rdza złotawa świerka, wirusowa mozaika liści topoli, bakteryjna plamistość liści i pędów morwy.
Systematykę grzybów, najczęstszych sprawców chorób drzew, przyjęto za „Dictionary of the fungi” (Kirk i in. 2008). Łacińskie i polskie nazwy grzybów stosowano według tzw. list krytycznych: wielkoowocnikowe podstawkowe (Wojewoda 2003), wielkoowocnikowe workowe (Chmiel 2003), grzyby mikroskopijne (Mułenko i in. 2008), porosty i grzyby naporostowe (Fałtynowicz 2003), śluzowce (Drozdowska i in. 2003). Wszystkie nazwy łacińskie grzybów były weryfikowane według Index Fungorum – current name (internet), chociaż w tekście podręcznika podawano również synonimy, nazwy grzybów wcześniej używane, dobrze znane i utrwalone w środowisku zawodowym leśników.
Przedstawiono nowe, niedawno nadane nazwy grzybów, powstałe na podstawie badań z zakresu genetyki z zastosowaniem metod biologii molekularnej, które bardzo się rozwijają, przynosząc duże zmiany w nazewnictwie (nomenklaturze) i ich przynależności systematycznej. Dotyczy to również niektórych grzybów, które według współczesnej wiedzy okazują się tzw. gatunkami zbiorowymi, składającymi się z oddzielnych gatunków, z uwzględnieniem wyników badan genetycznych oraz szczegółowej wiedzy morfologicznej i ekologicznej. Na przykład takimi są Armillaria mellea s.l. oraz Heterobasidion annosum s.l. (s.l. = sensu lato, w dawnym, szerokim znaczeniu), składające się z nowych, wyodrębnionych gatunków, które po nazwie łacińskiej oznaczamy s.s. (s.s. = sensu stricto, w nowym, wąskim znaczeniu). W opisie sprawców chorób korzystano również z wiedzy zawartej w licznych tomach serii „Grzyby (Mycota)” przygotowanej przez Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk i wydanej przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe (PWN).
Nazwy roślin gospodarzy chorób przytoczono za „Krytyczną listą roślin naczyniowych Polski” (Mirek i in. 2002). Podano nazwy chorób drzew od dawna stosowane w fitopatologii leśnej i praktyce leśnej, często odzwierciedlające character symptomów lub określone cechy sprawców. Korzystano również z dotychczasowych opracowań Sekcji Nazewnictwa Polskiego Towarzystwa Fitopatologicznego.
W podręczniku starano się podawać utrwalone angielskie nazwy chorób drzew, aby ułatwić uczącym się fitopatologii leśnej dotarcie do informacji we współczesnej światowej literaturze i w zasobach internetowych.
Niektóre choroby drzew ujawniają się i wykazują szkodliwość równocześnie na różnych częściach i organach drzew, np. liściach i gałęziach, korzeniach i pniach. W takich sytuacjach były opisywane szczegółowiej w rozdziałach poświęconych chorobom tych części drzew, wobec których przejawiają większą szkodliwość, na których generują podobne uszkodzenia i straty oraz wymagają podobnych metod zapobiegania i zwalczania.
Wykazy zalecanych środków ochrony roślin (pestycydów), także chroniących przed grzybami chorobotwórczymi (fungicydy), ulegają zmianom ze względu na stałe syntezowanie oraz produkowanie nowych, bardziej selektywnych i skutecznych.
Ich stosowanie podlega rygorystycznemu ustawodawstwu krajowemu i unijnemu. Nieprzerwanie jest badana ich szkodliwość dla ludzi i zwierząt oraz całego środowiska przyrodniczego. Na ogół w opracowaniu nie przedstawiono ich szczegółowych wykazów nazw handlowych, rekomendacji i zaleceń w chemicznej metodzie ochrony przed określonymi chorobami drzew. Od dawna bowiem Instytut Badawczy Leśnictwa przygotowuje corocznie odpowiedni zestaw preparatów, zgodny z najnowszym wykazem środków dopuszczonych do stosowania w Lasach Państwowych i w lasach, które wyróżniają inne formy własności. Na przykład ostatnie opracowanie nosi tytuł „Środki ochrony roślin i produkty biobójcze do stosowania w roku 2023”. Zawiera wykaz preparatów, które należy i można stosować w praktyce, łącznie z zasadami zawartymi w aktualnie obowiązującej „Instrukcji ochrony lasu”. Prawidłowość stosowania pestycydów w gospodarstwach leśnych ma prawo i obowiązek kontrolować Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN).
Załączony obszerny wykaz cytowanej i wykorzystanej w podręczniku literatury – tej dawnej i najnowszej – umożliwi zainteresowanym czytelnikom szczegółowe poszerzenie wiedzy o konkretnych chorobach drzew, znajdującej się w publikacjach źródłowych. Skorowidz rzeczowy powinien ułatwić odnalezienie informacji o poszczególnych chorobach i zagadnieniach fitopatologicznych omówionych w kilku podrozdziałach podręcznika. Zestawiono tylko nazwy chorób, łacińskie i polskie nazwy patogenów oraz ważniejsze pojęcia i terminy związane z problematyką prezentowaną w podręczniku.
Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu dołożyło wszelkich starań, aby ten podręcznik akademicki był przygotowany oraz wydany na najlepszym poziomie naukowym i edytorskim. Serdecznie dziękujemy wszystkim współautorom za opracowanie poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów, a prof. UPP dr. hab. Władysławowi Danielewiczowi za dostosowanie nazw botanicznych do najnowszych ujęć taksonomicznych. Jesteśmy wdzięczni recenzentowi, prof. dr. hab. Zbigniewowi Sierocie za wnikliwe uwagi i sugestie.
Małgorzata Mańka, Andrzej Grzywacz

Spis treści ebooka Fitopatologia leśna

Spis treści

Przedmowa 17

CZĘŚĆ PIERWSZA 21
I. Przedmiot i gospodarcze znaczenie fitopatologii leśnej 23

II. Zarys historii fitopatologii leśnej 27

III. Pojęcie, istota i klasyfikacja chorób roślin 37

IV. Symptomologia 45
4.1. Wprowadzenie 45
4.2. Ogólny podział objawów chorobowych 45
4.3. Szczegółowy podział objawów chorobowych 46
4.3.1.Wprowadzenie 46
4.3.2. Więdnięcia 46
4.3.3. Przebarwienia 47
4.3.4. Nekrozy 48
4.3.5. Zniekształcenia 49
4.3.6. Rany 51
4.3.7. Wydzieliny 53

V. Etiologia 55
5.1. Abiotyczne czynniki chorobotwórcze 55
5.1.1. Wprowadzenie 55
5.1.2. Klimat 57
5.1.3. Niska temperatura 57
5.1.4. Wysoka temperatura 64
5.1.5. Susza – deficyt wody 65
5.1.6. Nadmiar wody 66
5.1.7. Opady atmosferyczne 67
5.1.8. Wiatr 69
5.1.9. Niedobór lub nadmiar składników pokarmowych 72
5.1.10. Emisje substancji przemysłowych 73
5.1.11. Erozje i ruchy masowe 75
5.1.12. Zaburzenia pola elektromagnetycznego 76
5.2. Biotyczne czynniki chorobotwórcze 77
5.2.1.Wprowadzenie 77
5.2.2. Virus – Wirusy 77
5.2.3. Bacteria – Bakterie 83
5.2.4. Patogeny roślin z królestwa Protozoa 94
5.2.5. Patogeny roślin z królestwa Chromista 95
5.2.6. Patogeny roślin z królestwa Fungi (Mycota) 98
5.2.7. Pasożytnicze rośliny nasienne 138
5.2.8. Nematoda – Nicienie 140

VI. Proces chorobowy roślin i jego uwarunkowania 145
6.1. Wprowadzenie 145
6.2. Rola rośliny gospodarza w procesie chorobowym 155
6.3. Rola patogena w procesie chorobowym 155
6.3.1. Wprowadzenie 155
6.3.2. Zakażenie (infekcja) 156
6.3.3. Wylęganie (inkubacja) 160
6.3.4. Wystąpienie objawów (symptomacja) 163
6.4. Rola środowiska zewnętrznego i czasu w procesie chorobowym 168
6.4.1. Wprowadzenie 168
6.4.2. Wpływ środowiska zewnętrznego na gospodarza 168
6.4.3. Wpływ środowiska zewnętrznego na patogena 170
6.4.4. Czynnik czasu w procesie chorobowym 171
6.4.5. Interakcja między gospodarzem, patogenem, środowiskiem i czasem 172

VII. Ochrona przed chorobami (zwalczanie chorób) 179
7.1. Wprowadzenie 179
7.2. Integrowana ochrona i strategia ochrony przed chorobami 180
7.3. Taktyka (metody) ochrony roślin przed chorobami 186
7.3.1. Wprowadzenie 186
7.3.2. Metoda hodowli odpornościowej 187
7.3.3. Metoda agrotechniczna (hylotechniczna) 191
7.3.4. Metoda kwarantanny 193
7.3.5. Metoda biologiczna 196
7.3.6. Metoda mechaniczna 201
7.3.7. Metoda fizyczna 203
7.3.8. Metoda chemiczna 204

VIII. Zarys metod badań fitopatologicznych 223

CZĘŚĆ DRUGA 239
IX. Choroby owoców i nasion 241
9.1. Wprowadzenie 241
9.2. Choroby niepasożytnicze 241
9.3. Mumifikacje 242
9.3.1. Mumifikacja żołędzi / Mummification of acorn 242
9.3.2. Mumifikacja nasion brzozy / Mummification of birch seeds 244
9.4. Zgnilizny owoców i nasion 245
9.4.1. Czarna zgnilizna żołędzi / Black rot of acorns 245
9.4.2. Żółta zgnilizna żołędzi / Yellow rot of acorns 245
9.4.3. Brunatna zgnilizna żołędzi / Brown rot of acorns 246
9.5. Bezpłodność 247
9.5.1. Bezpłodność świerka / Infertility of spruce 247
9.5.2. Bezpłodność topoli i olszy / Infertility of poplar and alder 248
9.6. Plamistość 249
9.6.1. Fomoza żołędzi / Phomopsis lesions of acorns 249
9.6.2. Antraknoza orzecha włoskiego / Walnut anthracnose, Walnut black spot 249
9.6.3. Plamistość skrzydlaków klonu / Acer wings spot 250
9.6.4. Plamistość skrzydlaków jesionu / Heterosporium leaf spot 250
9.6.5. Antraknoza żołędzi i bukwi / Anthracnose of acorns and beechnuts 251
9.6.6. Rizoktonioza żołędzi i bukwi / Rhizoctonia rot of acorns and beechnuts 251
9.6.7. Pleśnienie owoców i nasion / Fruit rots and seed molds 252

X. Choroby kiełków i siewek 255
10.1.Wprowadzenie 255
10.2. Niepasożytnicze choroby siewek 255
10.3. Choroby siewek powodowane przez nicienie 257
10.4. Choroby siewek powodowane przez grzyby 266
10.4.1. Zgorzel siewek / Seedling damping off 266
10.4.2. Pleśnienie dębu / Rosellinia root rot, Ring-dying disease 276
10.4.3. Przewężenie podstawy łodygi / Strangling disease 279
10.4.4. Dławienie siewek / Strangling disease 281

XI. Choroby igieł 283
11.1. Choroby niepasożytnicze 283
11.2. Choroby wirusowe 283
11.3. Choroby powodowane przez grzyby 283
11.3.1. Choroby igieł sosny 283
11.3.2. Osutki świerka 307
11.3.3. Rdze świerka / Chrysomyxa rusts of spruce 310
11.3.4. Osutki jodły 314
11.3.5. Rdze igieł jodły 317
11.3.6.Osutki modrzewia 320
11.3.7. Rdze igieł modrzewi 324
11.3.8. Osutki daglezji 324
11.3.9. Zamieranie igieł choiny / Needle blight of hemlock 328
11.3.10. Brunatnienie łusek żywotnika / Cedar needle blight, Keithia needle blight 329

XII. Choroby liści 331
12.1.Wprowadzenie 331
12.2. Choroby niepasożytnicze 331
12.3. Choroby wirusowe 332
12.4. Choroby powodowane przez bakterie 337
12.4.1.Wprowadzenie 337
12.4.2. Bakteryjna zgorzel orzecha włoskiego / Walnut bacterial blight 337
12.4.3. Bakteryjna plamistość liści i pędów morwy / Bacterial blight of mulberry 339
12.4.4. Bakterioza lilaka / Bacterial blight of lilac 341
12.5. Choroby powodowane przez grzyby 343
12.5.1. Zewnętrzniaki workowe / Leaf curl diseases 343
12.5.2. Mączniak prawdziwy dębu / Oak powdery mildew 346
12.5.3. Sadzowatość liści i igieł / Sooty mold 351
12.5.4. Choroby topoli 352
12.5.5. Choroby wierzby 357
12.5.6. Antraknoza (plamistość zgorzelowa) / Plane anthracnose 359
12.5.7. Smołowata plamistość klonu i wierzby / Tar spot of maple, Sycamore tarspot 361
12.5.8. Inne choroby liści 363

XIII. Choroby gałęzi i pni drzew iglastych 371
13.1.Wprowadzenie 371
13.2. Rdza kory sosny zwyczajnej / Scots pine blister rust 371
13.3. Rdza kory wejmutki, rdza wejmutkowo-porzeczkowa / White pine blister rust 375
13.4.Inne rdze na korze sosen 379
13.5. Rak odziomka sosny / Crumenulopsis canker of pine 380
13.6. Żywiczny rak sosny / Pitch canker of pine 382
13.7. Rdza jodły i goździkowatych (rak jodły) / Broom rust of fir 384
13.8. Rak modrzewia / Larch canker 386
13.9. Gruzełek świerka / Nectria canker of spruce 390
13.10. Zamieranie pędów sosny / Brunchorstia dieback, Cenangium dieback 390
13.11. Zamieranie wierzchołków pędów sosny / Diplodia blight of pine 402
13.12. Skrętak sosny / Pine twisting rust 406
13.13. Zgorzel pędów świerka / Sirococcus tip blight 409
13.14. Przewężenia pędów daglezji / Phacidiopycnis cankers of conifers 412
13.15. Zgorzel pędów drzew iglastych / Phomopsis canker of conifers 414
13.16. Zgorzel pędów drzew iglastych / Pestalotiopsis blight of conifers 415
13.17. Zamieranie pędów żywotnika / Kabatina blight of Cupressaceae 416
13.18. Zamieranie pędów jałowca / Kabatina blight of juniper 417
13.19. Rdze kory jałowca / Gymnosporangium rusts of juniper 417

XIV. Choroby gałęzi i pni drzew liściastych 419
14.1. Choroby powodowane przez bakterie 419
14.1.1. Zaraza ogniowa / Fire blight 419
14.1.2. Bakteryjne więdnięcie wierzby / Watermark disease 422
14.1.3. Rak bakteryjny jesionu / Bacterial canker of ash tree 424
14.1.4. Rak bakteryjny topoli / Bacterial canker of poplar 426
14.2. Choroby powodowane przez grzyby 428
14.2.1. Gruzełek cynobrowy / Coral spot, Nectria canker 428
14.2.2. Zgorzel pędów wierzby i czarny rak wierzby / Willow scab and willow black canker 429
14.2.3. Pomór topoli / Poplar canker, Poplar dieback, Dothichiza canker 432
14.2.4. Zgorzel kory topoli / Poplar scab 434
14.2.5. Zgorzel kasztana (rak kasztana) / Chestnut blight 436
14.2.6. Zamieranie pędów dębu / Bark canker of oak, Bark dieback of oak, Bot canker of oak, Botryosphaeria canker 438
14.2.7. Zamieranie jesionu / Ash dieback, Chalara ash dieback 441

XV. Choroby pnia drzew leśnych 449
15.1. Choroby powodowane przez bakterie 449
15.2. Choroby powodowane przez grzyby 449
15.2.1. Rak tarczowaty topoli / Target canker disease 449
15.2.2. Rak gruzełkowy drzew liściastych / Nectria canker, Bark disease 451
15.2.3. Zgnilizna biała jamkowata sosny (= huba sosny) / Red ring rot 453

XVI. Choroby korzeni 461
16.1.Wprowadzenie 461
16.2. Choroby powodowane przez bakterie 461
16.2.1. Guzowatość korzeni / Crown gall 461
16.3. Choroby powodowane przez grzyby 464
16.3.1. Opieńkowa zgnilizna korzeni / Armillaria root disease 464
16.3.2. Huba korzeni / Annosus root disease 482
16.3.3. Inne choroby korzeni 497

XVII. Mykoryzy a choroby roślin drzewiastych 503
17.1. Mykoryza – wstęp 503
17.2.Ektomykoryza 506
17.3.Ektendomykoryza sosny i modrzewia 512
17.4. Mykoryza arbutoidalna 513
17.5. Mykoryza monotropoidalna 514
17.6. Mykoryza arbuskularna 515
17.7. Mykoryza storczykowatych 517
17.8. Mykoryza erykoidalna 519
17.9. Ciemnostrzępkowe grzyby endofityczne 520
17.10. Rola grzybów mykoryzowych i mykoryz w biologicznej ochronie drzew przed patogenami 521

XVIII. Choroby systemiczne 525
18.1. Choroby powodowane przez bakterie 525
18.1.1. Żółtaczka wiązu (nekroza łyka wiązu) / Elm yellows (Elm phloem necrosis) 525
18.2. Choroby powodowane przez grzyby 528
18.2.1. Holenderska choroba wiązów / Dutch elm disease, DED 528
18.2.2. Zamieranie dębów / Oak wilt 532
18.2.3. Więdnięcie drzew liściastych / Verticillium wilt of shade trees 534
18.2.4. Srebrzystość liści / Silver leaf disease 535
18.3. Choroby powodowane przez nicienie – więdnięcie sosny / Pine wilt disease 537

XIX. Choroby wieloczynnikowe 543
19.1. Zamieranie brzozy / Birch decline, Birch dieback 543
19.2. Zamieranie dębu / Oak decline 545
19.3. Zamieranie jodły / Fir decline 552
19.4. Zamieranie jaworu / Sycamore decline and dieback 555

XX. Zgnilizny drewna 559
20.1.Wprowadzenie 559
20.2.Istota zgnilizny 559
20.3. Podział zgnilizn drewna 561
20.3.1.Wprowadzenie 561
20.3.2. Zgnilizna brunatna 562
20.3.3. Zgnilizna biała jednolita 562
20.3.4. Zgnilizna biała jamkowata 564
20.3.5.Zgnilizna szara 564
20.4. Metody wykrywania zgnilizn drewna i identyfikowania ich sprawców 565
20.5. Zgnilizna brunatna drewna drzew iglastych i liściastych 567
20.6. Biała niejednolita zgnilizna drewna 575
20.7. Zgnilizna biała jednolita drewna drzew iglastych 580
20.8. Zgnilizna biała jednolita drewna drzew liściastych 584
20.9.Szara zgnilizna drewna 595
20.10. Zgnilizny drewna w budynkach 596
20.11. Zwalczanie zgnilizn i ochrona drewna 600
20.12. Prawnie chronione gatunki grzybów rozkładających drewno 602

XXI. Przebarwienia drewna 609
21.1.Wprowadzenie 609
21.2.Sinizna 610
21.3.Brunatnienie 615
21.4. Czerwień bielu 616
21.5. Inne barwice 616
21.6. Pleśnienie drewna 618

Literatura 619
Indeks 665