ebook Hodowla, chów i użytkowanie kóz

Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Rok wydania: 2023

Koza, obok owcy, jest najdawniej udomowionym zwierzęciem gospodarskim na świecie i do dziś w wielu regionach ma duże znaczenie gospodarcze. Dowodem na to jest wielkość populacji tego gatunku, szacowana na ponad 1 mld. Różnorodność ras i głównych kierunków użytkowych – od dominującego na świecie mlecznego, przez mięsny, wełnisty i puchowy aż do pociągowego – wpływają na atrakcyjność chowu oraz rentowność produkcji tych zwierząt. Cechy wykształcone w procesie ewolucji pozwoliły kozom dostosować się do bardzo różnych warunków środowiskowych i wpłynęły na rozprzestrzenienie tego gatunku na świecie.
Największą zaletą kozy domowej są jej małe wymagania bytowe, znacznie niższe niż innych przeżuwaczy, zwłaszcza bydła i owiec. Kozy wyróżniają się wśród wyżej wymienionych gatunków zaradnością, samodzielnością i lepszym przystosowaniem do życia na swobodzie. Zainteresowanie chowem kóz w Europie jest spowodowane m.in. wysoką wartością odżywczą i biologiczną koziego mleka oraz jego zastosowaniem w diecie osób uczulonych na specyficzne białka mleka krowiego. Nie bez znaczenia jest także rosnąca moda na żywność ekologiczną, pozyskiwaną od zwierząt utrzymywanych w sposób zbliżony do naturalnego. Istotnym czynnikiem są oczywiście walory smakowe wytwarzanych produktów – mleka, serów i mięsa, a także brak ograniczeń (kontyngentów) produkcyjnych dotyczących mleka koziego w krajach Unii Europejskiej.
Na szczęście bezpowrotnie minęły czasy, w których uważano, że wypas kóz powoduje degradację wartości biologicznej danego obszaru i erozję gleby. Dziś wiadomo, że jest wręcz odwrotnie – racjonalny wypas kóz, często w powiązaniu z innym gatunkiem zwierząt (np. owcami), coraz powszechniej stosuje się w pielęgnacji krajobrazu, ponieważ zapobiega zarastaniu obszarów odłogowanych niepożądanymi gatunkami roślin. Na coraz większą skalę stosuje się go m.in. w wysoko uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej. W niektórych stanach USA kozy są wykorzystywane także do pielęgnacji pasów przeciwpożarowych, odgradzających sąsiadujące ze sobą duże obszary leśne.
W podręczniku, którego autorami są wybitni polscy i zagraniczni specjaliści, kompleksowo omówiono zagadnienia hodowli i chowu kóz, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki rozrodu, żywienia, pielęgnacji oraz charakterystycznych dla tego gatunku zachowań zwierząt. Szczegółowo opracowany rozdział na temat pozyskiwania i przetwórstwa mleka koziego wzbogaca aktualną wiedzę z dziedziny mlecznego użytkowania kóz. Zagadnienia genetyki populacji oraz programów hodowlanych dla kóz mlecznych umożliwiają poznanie najnowszych dokonań i trendów w aktualnie realizowanych pracach hodowlanych. W obszernym rozdziale poświęconym chorobom kóz szczegółowo opisano etiologię, epidemiologię oraz zapobieganie i zwalczanie m.in. słabo poznanych i opisanych jednostek chorobowych, takich jak CAE czy zakażenie wirusem Schmallenberga. Zagadnienia ochrony zdrowia kóz w aktualnym wydaniu podręcznika poszerzono o podrozdział poświęcony zasadom zwalczania chorób pasożytniczych.
Bardzo istotny jest uaktualniony rozdział dotyczący postępów cytogenetyki i genetyki molekularnej. Poznanie organizacji genomu kozy, oprócz znaczenia czysto poznawczego, ma także aspekt praktyczny, a eksperymenty z dziedziny transgenezy potwierdzają możliwość produkcji w gruczole mlekowym kozy peptydów o znaczeniu leczniczym.
Opracowanie wzbogaca efektowny i starannie dobrany materiał ilustracyjny. Fotografie te podnoszą walory naukowo-dydaktyczne publikacji jako podręcznika akademickiego, adresowanego głównie do studentów zootechniki, biologii i weterynarii.

Spis treści ebooka Hodowla, chów i użytkowanie kóz

PRZEDMOWA DO TRZECIEGO WYDANIA (Jacek Wójtowski) 15

WSTĘP (Jacek Antoni Wójtowski) 17

I POCHODZENIE I UDOMOWIENIE KÓZ (Jacek Wójtowski) 19
Literatura 24

II GOSPODARCZE ZNACZENIE HODOWLI KÓZ NA ŚWIECIE
(Jacek Antoni Wójtowski) 25
Literatura 34

III TYPY UŻYTKOWE KÓZ (Roman Niżnikowski) 37
3.1. Wstęp 37
3.2. Mleczny kierunek użytkowy 38
3.3. Mięsny kierunek użytkowy 39
3.4. Wełnisty kierunek użytkowy 41
3.5. Puchowy kierunek użytkowy 42
3.6. Kierunek wszechstronnie użytkowy (ogólnoużytkowy) 43
Literatura 44

IV RASY KÓZ UTRZYMYWANYCH W EUROPIE (Jacek Antoni Wójtowski) 45
4.1. Polska 45
4.2. Szwajcaria 49
4.3. Niemcy 51
4.4. Francja 52
4.5. Hiszpania 53
4.6. Włochy 55
4.7. Grecja 56
4.8. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej 58
Literatura 59

V POZAEUROPEJSKIE RASY KÓZ (Przemysław Hińca, Jacek Antoni Wójtowski) 61
5.1. Azja 61
5.1.1. Wprowadzenie 61
5.1.2. Charakterystyka chowu i hodowli kóz w wybranych państwach azjatyckich 62
5.2. Afryka 63
5.3. Ameryka Południowa 67
5.4. Ameryka Północna 68
5.5. Australia i Nowa Zelandia 69
Literatura 71

VI ROZRÓD (Piotr Ślósarz, Jacek Antoni Wójtowski) 73
6.1. Biologiczne podstawy rozrodu kóz 73
6.1.1. Wprowadzenie 73
6.1.2. Układ rozrodczy kozy 75
6.1.3. Układ rozrodczy kozła 76
6.1.4. Dojrzałość płciowa 79
6.1.5. Dojrzałość rozpłodowa 80
6.1.6. Cykl rujowy – sezonowość rozrodu, oznaki rui 80
6.1.7. Objawy rui 84
6.2. Dobór par do rozpłodu i systemy pokrywania kóz 85
6.2.1. Kryteria doboru par do rozpłodu 85
6.2.2. Systemy krycia i stanowienia 85
6.2.3. Biotechniczne metody intensyfikacji rozrodu 90
6.3. Ciąża 94
6.4. Poród 96
6.5. Odchów koźląt przy matkach 98
6.5.1. Odpajanie koźląt 98
6.6. Odłączanie koźląt – metody odchowu 98
6.7. Upadki koźląt 99
Literatura 100

VII ŻYWIENIE KÓZ (Zygmunt Maciej Kowalski) 103
7.1. Zwyczaje i upodobania żywieniowe kóz 103
7.1.1. Strawność składników pokarmowych 103
7.2. Zapotrzebowanie kóz na składniki pokarmowe i zdolność pobrania paszy 107
7.2.1. Wprowadzenie 107
7.2.2. Zapotrzebowanie na energię 107
7.2.3. Zapotrzebowanie na białko 113
7.2.4. Zdolność pobrania paszy (ZPP) 114
7.2.5. Zapotrzebowanie na składniki mineralne 116
7.2.6. Zapotrzebowanie kozłów na składniki pokarmowe. Żywienie kozłów 118
7.2.7. Zapotrzebowanie kóz na wodę 119
7.3. Pasze stosowane w żywieniu kóz 120
7.3.1. Pasze „nietypowe” 120
7.3.2. Zielonki 120
7.3.3. Siano 122
7.3.4. Słomy 123
7.3.5. Kiszonki 123
7.3.6. Okopowe 124
7.3.7. Pasze treściwe 125
7.3.8. Pasze mineralne 126
7.4. Żywienie dorosłych kóz 127
7.4.1. Żywienie w okresie zasuszenia 127
7.4.2. Żywienie kóz w okresie wczesnej laktacji 131
7.4.3. Żywienie po okresie szczytu laktacji 136
7.4.4. Żywienie kóz karmiących koźlęta tuczone (opasane) 137
7.5. Żywienie koźląt 137
7.5.1. Zapotrzebowanie koźląt na składniki pokarmowe 137
7.5.2. Wykoty i pojenie siarą 138
7.5.3. Systemy odchowu koźląt 140
7.5.4. Sposoby pojenia koźląt 144
7.5.5. Pozostałe pasze w odchowie koźląt 145
7.5.6. Odsadzanie 146
7.6. Żywienie młodzieży hodowlanej 147
7.7. Żywienie koźląt tuczonych 149
7.7.1. Wpływ żywienia na jakość tuszy koźlęcej 149
7.7.2. Systemy tuczu koźląt 151
Literatura 152

VIII PASTWISKOWE ŻYWIENIE KÓZ (Roman Niżnikowski,
Jacek Antoni Wójtowski) 157
Literatura 162

IX PIELĘGNACJA KRAJOBRAZU (Thomas Stumpf, Christian Brüne,
Jacek Antoni Wójtowski) 163
Literatura 170

X UŻYTKOWANIE MLECZNE KÓZ (Jacek Antoni Wójtowski) 171
10.1. Fizjologia wytwarzania i wydzielania mleka 171
10.2. Wydajność mleka 172
10.3. Długość laktacji 172
10.4. Sezonowość produkcji mleka 174
10.5. Czynniki wpływające na mleczność kóz 174
10.5.1. Masa ciała 174
10.5.2. Wiek 176
10.5.3. Wielkość, typ i budowa wymienia 177
10.5.4. Pora roku, temperatura otoczenia 180
10.5.5. Wielkość miotu 180
10.5.6. Poziom żywienia 181
10.6. Skład chemiczny mleka 182
10.6.1. Skład podstawowy 182
10.6.2. Tłuszcz 182
10.6.3. Białko 184
10.6.4. Składniki mineralne 185
10.6.5. Witaminy 186
10.7. Pozyskiwanie mleka 186
10.7.1. Dój ręczny 186
10.7.2. Dój mechaniczny 189
10.7.3. Instalacje przenośne 189
10.7.4. Instalacje statyczne 190
10.8. Higiena doju 193
10.8.1. Higiena doju ręcznego 193
10.8.2. Higiena doju mechanicznego 193
10.9. Postępowanie z mlekiem po doju 195
10.10. Kontrola użytkowości mlecznej 195
10.11. Warunki Unii Europejskiej dotyczące produkcji mleka koziego 196
10.12. Wymagania dotyczące zdrowotności zwierząt w przypadku mleka surowego 196
10.13. Zachowanie higieny w gospodarstwie 197
Literatura 199

XI PRZYDATNOŚĆ MLEKA KOZIEGO DO PRZETWÓRSTWA
(Jacek Antoni Wójtowski, Sylwia Bielińska-Nowak) 203
11.1. Zagospodarowanie mleka koziego 203
11.2. Jakość mikrobiologiczna i higieniczna mleka koziego 206
11.3. Właściwości mleka koziego istotne dla przetwórstwa 208
11.4. Przydatność mleka koziego do produkcji serów 210
11.5. Przydatność mleka koziego do produkcji napojów fermentowanych 211
11.6. Przydatność mleka koziego do produkcji lodów 213
11.7. Przydatność mleka koziego do produkcji mleka UHT 215
11.8. Przyfermowy przerób mleka koziego 215
11.8.1. Wyposażenie 215
11.8.2. Przyfermowa produkcja mlecznych napojów fermentowanych 216
11.8.3. Przyfermowa produkcja serów 217
Literatura 219

XII UŻYTKOWANIE MIĘSNE (Roman Niżnikowski) 223
12.1. Poziom produkcji 223
12.2. Czynniki wpływające na jakość mięsną 224
12.3. Metody oceny wartości mięsnej 227
Literatura 232

XIII UŻYTKOWANIE WEŁNISTE I PUCHOWE (Jacek Antoni Wójtowski) 235
13.1. Budowa okrywy włosowej 235
13.2. Mohair 236
13.2.1. Typy anatomiczne włókien 236
13.2.2. Historia hodowli kozy angorskiej 240
13.2.3. Chów kóz angorskich 241
13.3. Kaszmir 243
13.3.1. Charakterystyka wełny kaszmirskiej 243
13.3.2. Hodowla kozy kaszmirskiej 245
13.4. Kaszgora 248
Literatura 249

XIV SKÓRY KOZIE (Roman Niżnikowski) 251
Literatura 255

XV WYBRANE ZAGADNIENIA CYTOGENETYKI I GENETYKI MOLEKULARNEJ (Marek Świtoński) 257
15.1. Wstęp 257
15.2. Organizacja genomu 258
15.2.1. Trzy poziomy badań 258
15.2.2. Kariotyp 258
15.2.3. Markerowa mapa genomu 260
15.2.4. Sekwencja genomu jądrowego i mitochondrialnego 262
15.2.5. Wykorzystanie polimorfizmu DNA w badaniach porównawczych 263
15.3. Nieprawidłowości chromosomowe 266
15.4. Podłoże genetyczne obojnactwa 267
15.5. Polimorfizm genów i ich związek z cechami użytkowymi 269
15.5.1. Wprowadzenie 269
15.5.2. Polimorfizm genów białek mleka 270
15.5.3. Polimorfizm genu białka prionowego i oporność na trzęsawkę 274
15.6. Modyfikowanie genomu (transgeneza) 275
Literatura 277

XVI ZAGADNIENIA GENETYKI POPULACJI I GENETYKI ILOŚCIOWEJ W HODOWLI KÓZ (Tomasz Szwaczkowski) 283
16.1. Modele dziedziczenia cech 283
16.1.1. Wprowadzenie 283
16.1.2. Modele dziedziczenia oparte na informacjach o znanych loci markerowych 285
16.1.3. Poligeniczny model dziedziczenia 289
16.1.4. Mieszany model dziedziczenia 290
16.2. Zmienność cech determinowanych przez wiele genów 292
16.2.1. Inbred i jego skutki 292
16.2.2. Parametry genetyczne 298
16.2.2.1. Komponenty zmienności fenotypowej 298
16.2.2.2. Definicje parametrów genetycznych i metody oceny 301
16.2.2.3. Parametry genetyczne cech użytkowości mlecznej 305
16.2.2.4. Parametry genetyczne masy ciała 307
16.2.2.5. Parametry genetyczne cech reprodukcyjnych 309
16.2.2.6. Parametry genetyczne użytkowości wełnistej 310
16.2.2.7. Parametry genetyczne cech pokroju 311
16.3. Ocena potencjału genetycznego 312
16.3.1. Podejście konwencjonalne 312
16.3.2. Wartość genomowa 314
16.4. Wybrane elementy pracy hodowlanej i ocena ich efektywności 318
Literatura 321

XVII PROGRAMY HODOWLANE DLA KÓZ MLECZNYCH (Emilia Bagnicka, Marek Łukaszewicz) 325
17.1. Cele hodowlane 325
17.2. Program hodowlany dla kóz mlecznych we Francji 328
17.3. Program hodowlany dla kóz mlecznych w Hiszpanii 335
17.4. Program hodowlany dla kóz mlecznych w Norwegii 338
17.5. Program hodowlany dla kóz mlecznych w USA 345
17.6. Program hodowlany dla kóz mlecznych w Kanadzie 352
17.7. Hodowla kóz w Polsce 355
Literatura 360

XVIII ZACHOWANIE KÓZ (Sylwia Bielińska-Nowak, Jacek Antoni Wójtowski) 365
18.1. Typy zachowań 365
18.2. Hierarchia stadna i czynniki na nią wpływające 367
18.3. Zachowanie płciowe 368
18.4. Zachowanie kóz i koźląt w okresie okołoporodowym 368
18.5. Zachowanie pastwiskowe 370
18.6. Inne zachowania 370
Literatura 371

XIX PIELĘGNACJA KÓZ (Maria Kęszycka-Markiewicz, Jacek Antoni Wójtowski) 373
19.1. Znakowanie 373
19.2. Dekornizacja 377
19.3. Usuwanie gruczołów piżmowych 379
19.4. Kastracja 379
19.5. Korekcja racic 380
19.6. Pielęgnacja okrywy włosowej i skóry 381
19.7. Inne zabiegi pielęgnacyjne 382
Literatura 382

XX BUDYNKI INWENTARSKIE I POMIESZCZENIA DLA KÓZ
(Sylwia Bielińska-Nowak, Maria Kêszycka-Markiewicz, Jacek Antoni Wójtowski) 383
20.1. Koziarnia 383
20.2. Wyposażenie budynku inwentarskiego 389
20.3. Mikroklimat koziarni 390
20.4. Wymagania dla poszczególnych grup technologicznych 391
20.5. Pomieszczenia pomocnicze 392
Literatura 393

XXI CHOROBY KÓZ (Jarosław Kaba, Marcin Mickiewicz*) 395
21.1. Profilaktyka w stadzie kóz 395
21.1.1. Wprowadzenie 395
21.1.2. Ocena stanu zdrowia kóz w stadzie 396
21.1.3. Charakterystyka stanu zdrowia populacji kóz w Polsce 398
21.1.4. Zasady zwalczania chorób u kóz 405
21.2. Wybrane choroby zakaźne kóz 419
21.2.1. Bruceloza 419
21.2.2. Choroba Johnego 420
21.2.3. Choroba niebieskiego języka 421
21.2.4. Enterotoksemia beztlenowcowa 423
21.2.5. Enzootyczne ronienie 425
21.2.6. Enzootyczne zapalenie płuc 426
21.2.7. Gorączka Q 427
21.2.8. Gruźlica 429
21.2.9. Listerioza 429
21.2.10. Niesztowica 430
21.2.11. Serowaciejące zapalenie węzłów chłonnych 432
21.2.12. Tężec 434
21.2.13. Wirusowe zapalenie stawów i mózgu kóz 435
21.2.14. Zakażenie wirusem Schmallenberg 439
21.2.15. Zakaźne zapalenie spojówek i rogówki 440
21.2.16. Zapalenie wymienia 441
21.3. Wybrane choroby pasożytnicze kóz 443
21.3.1. Choroba motylicza i choroba motyliczkowa 443
21.3.2. Inwazja kleszczy 444
21.3.3. Kokcydioza 445
21.3.4. Nużyca 446
21.3.5. Robaczyca płuc 447
21.3.6. Robaczyca żołądkowo-jelitowa 449
21.3.7. Wągrzyca 450
21.3.8. Wszołowica i wszawica 451
21.4. Wybrane choroby wewnętrzne kóz 452
21.4.1. Kamica moczowa 452
21.4.2. Poliencefalomalacja 453
21.4.3. Włókniste zwyrodnienie kości 454
21.4.4. Wole 455
Literatura 456

INDEKS RZECZOWY 467