ebook Separacja. Lęk i złość John Bowlby

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

Rok wydania: 2024

W pierwszym tomie klasycznej trylogii Attachment and Loss (Przywiązanie i strata) John Bowlby omówił teorię przywiązania i wyjaśnił, w jaki sposób więzi emocjonalne wytworzone na początku życia człowieka stają się podstawą budowania relacji na jego dalszych etapach. Drugi tom trylogii dotyczy problemów związanych z lękiem separacyjnym – dystresu występującego podczas separacji i często pojawiającego się w jej następstwie lęku. Bowlby omawia powiązane z lękiem zjawiska, w szczególności różne formy zachowań uznawanych za wskaźniki strachu oraz właściwości sytuacji, które powszechnie wywołują strach. Podejmuje także kwestię różnic w indywidualnej podatności na strach i lękowego przywiązania. W przygotowaniu znajduje się Tom III, Strata, dotyczący problemów związanych z żalem i żałobą oraz procesów obronnych, które mogą być uruchamiane przez lęk i stratę.

***

Gdyby nie istniało tak wiele błędnych przekonań na temat norm zachowania, jakich należy oczekiwać od małych dzieci, gdy pozostawia się je, nawet na krótko, w obcym miejscu z obcymi ludźmi, nie trzeba by było tak wyczerpująco przedstawiać tych danych. A jednak błędne przekonania nie ustępują, szczególnie wśród osób zajmujących się zawodowo wychowaniem dzieci. Raz po raz sugeruje się, że zdrowe, normalne dziecko nie powinno robić zamieszania, gdy matka wyjeżdża, a jeśli to robi, jest to oznaką, że matka je rozpieszcza lub że cierpi ono na jakiś patologiczny lęk. Nadzieja w tym, że reakcje takie zostaną ujrzane w nowym i bardziej realistycznym świetle, dzięki zrozumieniu naturalnego przebiegu rozwoju oraz funkcji zachowań przywiązaniowych.

***

Otóż, gdy tylko małe dziecko, które miało wcześniej sposobność wykształcić przywiązanie do figury matki, zostaje z nią wbrew swej woli rozdzielone, przejawia ono dystres, jeśli dodatkowo znajduje się w nieznanym otoczeniu i pod opieką zmieniających się obcych ludzi, jego dystres prawdopodobnie będzie silniejszy. Zachowanie dziecka układa się w typową sekwencję. Najpierw dziecko energicznie protestuje i próbuje wszelkimi dostępnymi sposobami odzyskać matkę. Później zdaje się rozpaczać, że nie uda mu się jej odzyskać, ale mimo to pozostaje skoncentrowane na niej i czujnie wypatruje jej powrotu. W końcu wydaje się, że traci zainteresowanie matką i zaczyna się od niej emocjonalnie odłączać. Jednak, o ile okres separacji nie trwa zbyt długo, dziecko nie pozostaje w stanie odłączenia w nieskończoność. Prędzej czy później, po ponownym spotkaniu z matką jego przywiązanie do niej na nowo odżywa. Odtąd dziecko przez kilka dni lub tygodni, a czasami znacznie dłużej, nalega na przebywanie w pobliżu matki. Ponadto, gdy tylko podejrzewa, że znowu ją straci, przejawia silny lęk. Kiedy zająłem się badaniem problemów teoretycznych wynikających z tych obserwacji, stało się jasne, że pierwszym krokiem musi być wyraźniejsze zrozumienie więzi łączącej dziecko z matką. Potem stopniowo przekonywałem się, że każda z trzech głównych faz reakcji małego dziecka na separację jest związana z takim lub innym centralnym zagadnieniem teorii psychoanalitycznej. I tak, faza protestu, jak się okazuje, porusza problem lęku separacyjnego, rozpacz – żalu i żałoby, odłączenie – obrony. Zgodnie z wysuniętą wówczas tezą, te trzy rodzaje reakcji – lęk separacyjny, żal i żałoba oraz obrona – to fazy pewnego jednolitego procesu i tylko wówczas, gdy tak się je traktuje, możliwe jest uchwycenie ich prawdziwego znaczenia.

Spis treści ebooka Separacja. Lęk i złość

Przedmowa IX

Podziękowania XV

CZĘŚĆ I. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK I DYSTRES 1

1. Prototypy ludzkiego smutku 3
Reakcje małych dzieci na separację od matki 3
Okoliczności sprzyjające intensywnym reakcjom 6
Okoliczności łagodzące intensywność reakcji 15
Obecność lub nieobecność figury matki jako kluczowa zmienna 21

2. Miejsce separacji i straty w psychopatologii 25
Problem i perspektywa 25
Lęk separacyjny a inne rodzaje lęku 30
Wyzwanie dla teorii 30

3. Zachowanie z matką i bez matki: ludzie 33
Obserwacje naturalistyczne 33
Badania eksperymentalne 39
Ontogeneza reakcji na separację 52

4. Zachowanie z matką i bez matki: zwierzęta naczelne 57
Obserwacje naturalistyczne 57
Wczesne badania eksperymentalne 60
Dalsze badania przeprowadzone przez Hinde i Spencer-Booth 68

CZĘŚĆ II. LUDZKI STRACH W UJĘCIU ETOLOGICZNYM 75

5. Podstawowe postulaty teorii lęku i strachu 77
Lęk powiązany ze strachem 77
Modele motywacji oraz ich wpływ na teorię 79
Zagadkowa fobia czy naturalny strach 83

6. Formy zachowania znamionujące strach 87
Ujęcie empiryczne 87
Zachowanie polegające na wycofaniu a zachowanie przywiązaniowe 90
Odczucie bania się i jego warianty: odczucie zaniepokojenia i odczucie lęku 92

7. Sytuacje wzbudzające strach u ludzi 97
Trudny obszar badawczy 97
Sytuacje wzbudzające strach: pierwszy rok życia 100
Sytuacje wzbudzające strach: drugi rok życia i późniejsze lata 106
Sytuacje złożone 118
Zachowanie wywołane strachem a rozwój przywiązania 120

8. Sytuacje wzbudzające strach u zwierząt 125
Naturalne sygnały potencjalnego zagrożenia 125
Zachowanie wywołane strachem u zwierząt naczelnych 129
Sytuacje złożone 135
Strach, atak i eksploracja 137

9. Naturalne sygnały niebezpieczeństwa i bezpieczeństwa 139
Przezorny zawsze ubezpieczony 139
Potencjalne niebezpieczeństwo wynikające z pozostania samemu 144
Potencjalne bezpieczeństwo płynące z towarzystwa osób znajomych i znanego otoczenia 147
Utrzymywanie stabilnego związku ze znajomym otoczeniem jako forma homeostazy 150

10. Sygnały naturalne, sygnały kulturowe i ocena zagrożenia 153
Trzy rodzaje sygnałów 153
Realne zagrożenie: trudności w ocenie 155
Zagrożenia „wyimaginowane” 158
Sygnały kulturowe przyswojone od innych 161
Nieprzerwana rola sygnałów naturalnych 163
Zachowanie w obliczu katastrofy 168

11. Racjonalizacja, błędna atrybucja i projekcja 171
Trudności w identyfikacji sytuacji wzbudzających strach 171
Błędna atrybucja i rola projekcji 174
Przypadek Schrebera: ponowna analiza 176

12. Strach przed separacją 181
Hipotezy dotyczące rozwoju tego zjawiska 181
Potrzeba dwojakiej terminologii 185

CZĘŚĆ III. RÓŻNICE INDYWIDUALNE W PODATNOŚCI NA STRACH: PRZYWIĄZANIE LĘKOWE 187

13. Niektóre zmienne odpowiedzialne za różnice indywidualne 189
Zmienne konstytucjonalne 189
Doświadczenia i procesy zmniejszające podatność na strach 194
Doświadczenia i procesy zwiększające podatność na strach 198

14. Podatność na strach a dostępność figur przywiązania 203
Prognozowanie dostępności figury przywiązania 203
Modele operacyjne figur przywiązania i własnego „ja” 205
Rola doświadczenia w determinowaniu modeli operacyjnych 209
Uwaga dotycząca stosowania terminów „dojrzały” i „niedojrzały” 211

15. Przywiązanie lękowe i niektóre warunki sprzyjające jego rozwojowi 213
„Nadmierna zależność” czy przywiązanie lękowe 213
Przywiązanie lękowe dzieci wychowywanych bez stałej figury matki 217
Przywiązanie lękowe po okresie separacji lub codziennej opieki zastępczej 221
Przywiązanie lękowe w następstwie gróźb porzucenia lub samobójstwa 230

16. „Nadmierna zależność” i teoria rozpieszczania 241
Kilka przeciwstawnych teorii 241
Badania nad „nadmierną zależnością” i jej podłożem 244

17. Złość, lęk i przywiązanie 249
Złość: reakcja na separację 249
Złość: funkcjonalna i dysfunkcyjna 250
Złość, ambiwalencja i lęk 257

18. Przywiązanie lękowe a dziecięce „fobie” 261
Fobia, pseudofobia i stan lękowy 261
„Fobia szkolna” lub odmowa chodzenia do szkoły 264
Dwa klasyczne przypadki fobii dziecięcej: ponowna ocena 285
Zoofobie u dzieci 290

19. Przywiązanie lękowe a „agorafobia” 293
Symptomatologia i teorie „agorafobii” 293
Patogenne wzorce interakcji rodzinnych 300
„Agorafobia”, bolesna strata i depresja 309
Uwaga na temat reakcji na leczenie 310

20. Pomijanie, zatajanie i fałszowanie kontekstu rodzinnego 313

21. Bezpieczne przywiązanie a rozwój zdolności do polegania na sobie 323
Rozwój osobowości a doświadczenia rodzinne 323
Badania dotyczące nastolatków i młodych dorosłych 329
Badania z udziałem małych dzieci 350
Poleganie na sobie a poleganie na innych 359

22. Ścieżki rozwoju osobowości 363
Natura indywidualnej zmienności: modele alternatywne 363
Ścieżki rozwojowe a homeoreza 366
Ścieżka indywidualna człowieka: niektóre uwarunkowania 369

DODATKI 371

I. Lęk separacyjny: przegląd literatury 373
II. Psychoanaliza a teoria ewolucji 397
III. Problemy terminologiczne 403

Bibliografia 409

Indeks rzeczowy 429

O Autorze 441