Nowość

ebook Studia nad językiem Józefa Weyssenhoffa, cz. 2. Elementy kresowe w powieściach cyklu litewskiego Magdalena Płusa

Wydawca: Uniwersytet Jana Kochanowskiego

Rok wydania: 2024

Elementy kresowe w powieściach cyklu litewskiego stanowią drugą część Studiów nad językiem Józefa Weyssenhoffa (część pierwsza: Język młodzieńczej korespondencji do Konstantego Marii Gorskiego, Kielce 2019, dotyczyła charakterystycznych zjawisk językowych obecnych w prywatnych listach przyszłego pisarza kierowanych w latach szkolnych i uniwersyteckich do kuzyna i serdecznego przyjaciela). Tym razem przedmiotem działań badawczych stały się różnego rodzaju zjawiska peryferycznej odmiany polszczyzny zwanej północnokresową utrwalone w trzech utworach literackich piewcy historycznych Kresów Wschodnich (Unia, Sobol i panna, Puszcza). Wybrane powieści stanowią wiarygodne źródło wiedzy o terytorialnym wariancie polszczyzny północnokresowej. Utrwalone w nich fakty językowe są nie tylko świadectwem regionalnej odmiany polszczyzny usytuowanej na dawnych Kresach Północno-Wschodnich, ale też dostarczają informacji na temat chronologii niektórych właściwości (gramatycznych i leksykalno-semantycznych), pozwalają zweryfikować i niejednokrotnie uzupełnić dostępne opisy zjawisk kresowych.
Trzon rozprawy stanowi więc charakterystyka regionalnych właściwości północnokresowych wynotowanych z badanych tekstów literackich. Znalazły się tu zjawiska językowe dotyczące wszystkich podsystemów języka: fonetyczne, fleksyjne, składniowe, słowotwórcze i leksykalne. Działania badawcze obejmowały: opis, omówienie funkcji pełnionych w utworach oraz ocenę autentyczności (w oparciu o odpowiednią literaturę przedmiotu) wynotowanych faktów językowych.
Na podstawie zebranego i scharakteryzowanego materiału można wysnuć następujące wnioski ogólne:
– o tym, które właściwości pisarz uznawał za typowe dla północnokresowej odmiany polszczyzny, świadczy sposób prowadzenia stylizacji językowej oraz umieszczane bezpośrednio w tekście zasadniczym lub przypisach dodatkowe odautorskie objaśnienia,
–literacki przekaz Weyssenhoffa odwzorowujący jakość, społeczne zróżnicowanie i charakterystyczne cechy polszczyzny północnokresowej drugiej połowy XIX i początków XX w. ma wartość dokumentarną. Zawarty w powieściach obraz tej polszczyzny stanowi cenny materiał i źródło wiedzy na temat polszczyzny litewskiej, zwłaszcza na opisanej przez pisarza części Kowieńszczyzny i białoruskiego Polesia.

Spis treści ebooka Studia nad językiem Józefa Weyssenhoffa, cz. 2. Elementy kresowe w powieściach cyklu litewskiego

Spis treści
Uwagi wstępne . . . 9
Wykaz skrótów . . . 11
1. Wstęp . . . . 19
1.1. Zawartość pracy . . . 27
1.2. Dobór materiału i metody badawczej . . . 28
1.3. Polszczyzna połnocnokresowa . . . . 29
1.3.1. Zarys stanu badań . . . . . . 29
1.3.2. Kwestie terminologiczne . . . .38
1.4. Powieści „litewskie” – Unia, Sobol i panna, Puszcza . . . . 40
1.5. Wartość literackiego przekazu Weyssenhoffa . . . . . . . 50
1.6. Status polszczyzny na Litwie Kowieńskiej według Weyssenhoffa . . . 56
1.7. Klasyfikacja polszczyzny kowieńskiej według Weyssenhoffa
i jego wiedza o tej odmianie języka polskiego zawarta
w komentarzach i przypisach . . . . . . .59
1.8. Co wiemy o polszczyźnie na „białoruskim Polesiu” na podstawie
Puszczy . . . . 64
2. Fonetyka i fonologia . . . .73
2.1. Wokalizm . . . . 73
2.1.1. Ślady akania . . . . 73
2.1.2. Wahania w rozkładzie jasnego o i pochylonego o . . . 76
2.1.3. Realizacja samogłosek nosowych . . . . . 78
2.1.4. Obecność grupy ir, yr . . .81
2.2. Konsonantyzm . . . . 83
2.2.1. Realizacja głoski h . . . . . . 83
2.2.2. Wahania w obrębie ciszących i szumiących . . . . . . 85
2.2.3. Hiperpoprawne ń przed c i k . . . 87
2.2.4. Wahania xʹ : x, γʹ : γ . . . . 88
2.2.5. Oboczność x ‖ k . . . . 90
2.2.6. Mieszanie zakresow użycia r ‖ ž (rz) . . . . . 91
2.2.7. Realizacja v . . . 92
2.2.8. Protetyczne w . . . . . 93
2.2.9. Podwajanie społgłosek . . . 93
3. Fleksja . . .95
3.1. Rzeczowniki . . . 96
3.1.1. Wahania w kategorii rodzaju . . . . 96
3.1.2. Wahania w doborze końcowek rownoległych . . . . . . .100
3.2. Zaimki i przymiotniki . . . .. 110
3.2.1. Wahania w kategorii rodzaju w M. l.mn. przymiotnikow i zaimkow 110
3.2.2. Formy nieenklityczne bez akcentu logicznego . . . . 112
3.2.3. Nadużywanie zaimkow osobowych przy czasowniku . . . 116
3.2.4. Zaimek ichni . . . . . . . 119
3.2.5. Brak nagłosowego ń– w formach zaimkow . . . . . . . 120
3.2.6. Zaimek męskoosobowy ich w B. l.mn. zamiast żeńskorzeczowego je ………….121
3.2.7. Analityczne formy stopnia najwyższego przymiotnikow . . . . . . . 123
3.3. Czasowniki . . . . . . 124
3.3.1. Osobliwe formy czasu teraźniejszego . . . . . 124
3.3.2. Końcowka –m w 1. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego . . . . 125
3.3.3. Analityczny czas przeszły z zaimkiem jako samodzielnym
wykładnikiem osoby . . . . . . . . . . 128
3.3.4. Tryb przypuszczający . . . . 131
3.3.5. Chwiejność rodzaju w l.mn. czasownikow . . . . . 137
3.3.6. Wahania w użyciu zaimka się w czasownikach zwrotnych . . . . . . . 139
3.4. Imiesłowy . . . . . 142
3.4.1. Imiesłow teraźniejszy czynny . . . . . 144
3.4.2. Imiesłow czasu przeszłego na –szy . . . . . . 147
4. Składnia . . . . . . . . 155
4.1. Niezgodność między członami wypowiedzenia pod względem
rodzaju i liczby . . . . . . 156
4.1.1. Brak zgodności w zakresie rodzaju pomiędzy podmiotem
a orzeczeniem . . . . 156
4.1.2. Brak zgodności pod względem rodzaju pomiędzy rzeczownikiem
a określającą go przydawką . . . . . . . . . 157
4.1.3. Podmiot w D. l.mn. przy orzeczeniu wyrażonym czasownikiem
być w l.p. . . . . . 158
4.2. Dopełnieniowe konstrukcje przyimkowe i bezprzyimkowe . . . . . . 160
4.2.1. Charakterystyczne konstrukcje przyimkowe . . . . . 160
4.2.2. Charakterystyczne konstrukcje bezprzyimkowe . . . . . . 162
4.2.3. Pozostałe konstrukcje dopełnieniowe . . . . . .168
4.3. Charakterystyczne konstrukcje okolicznikowe . . . . . . . .170
4.3.1. Okolicznik miejsca typu poza jezierze ‘wzdłuż jeziora’ . . . . . . . . . 170
4.3.2. Inne okoliczniki miejsca . . . . . .171
4.3.3. Okolicznik czasu z przyimkiem z zamiast od wskazujący
na początkowy moment czynności . . . . . .174
4.3.4. Inne okoliczniki czasu, miary i celu . . . . .175
4.4. Osobliwe konstrukcje składniowe . . . . . . . 177
4.4.1. Zdania bezpodmiotowe typu coż mnie z tobą robić . . . .177
4.4.2. Pomijanie łącznika w orzeczeniu imiennym . . . . . .179
4.4.3. Konstrukcja u mnie jest ‘mam’ . . . . 180
4.4.4. Konstrukcja zdania pytającego z wyrazem pytajnym a? ‘co’
zamykającym zdanie . . . . . . 184
4.4.5. Zdania bezmianownikowe z grupą nominalną w celowniku . . . . . 186
4.4.6. Celownik posiadania: być komuś ‘mieć’ . . . 187
4.4.7. Dopełniacz zamiast mianownika w związku rzeczownika
z liczebnikami 2-4 . . . 190
4.4.8. Specyficzna konstrukcja być komuś w życzeniu . . . . . 191
4.5. Szyk wyrazow . . . . . . 192
4.5.1. Postwerbalna pozycja składniowa zaimka zwrotnego się . . . . . . . 192
4.6. Inne osobliwości składniowe . . . . . 197
4.6.1. Wskaźniki zespolenia . . . . . . 197
4.6.2. Funkcje partykuł, wykrzyknikow, wykrzyknień . . 204
5. Słowotwórstwo . . . . . . . . . . . 215
5.1. Słowotworstwo rzeczownikow . . . 216
5.1.1. Przyrostek –uk . . . . . . . . 216
5.1.2. Przyrostek –ko . . . . . . . 222
5.1.3. Przyrostek –owicz ‖ -ewicz . . . 225
5.1.4. Przyrostek –iszcze ‖ –yszcze . . . . . . 231
5.1.5. Przyrostek –ycha . . . . . . . 233
5.2. Słowotworstwo przymiotnikow . . . . . . . . .235
5.2.1. Przyrostek –owaty . . . . . . . . . 235
5.2.2. Przyrostek –uszcza . . . . . 237
5.3. Słowotworstwo przysłowkow . . . . .. . . . . 239
5.3.1. Przyrostek –owato . . . . . . . . . 239
5.4. Słowotworstwo czasownikow . . . . . .. . . 240
5.4.1. Wahania w obrębie prefiksow czasownikowych . . . . . 240
5.5. Zdrobnienia i spieszczenia . . . . . . . . . 246
5.5.1. Deminutywa i hipokorystyka rzeczownikowe utworzone za pomocą
ruskiego pochodzenia sufiksow –eńk, –uk . . . . . . 248
5.5.2. Pozostałe deminutywa i hipokorystyka rzeczownikowe . . . . 249
5.5.3. Deminutywa przymiotnikowe z przyrostkiem –eńki . . . . 255
5.5.4. Deminutywa przysłowkowe . . . . . 256
6. Słownictwo . . . . . . . . . . . . 259
6.1. Słownik . . . . . . . 260
6.2. Frazeologizmy . . . . . . . . . 320
6.3. Semantyczno-funkcjonalna charakterystyka słownika . . . . . 323
7. Podsumowanie . . . . . . . . . . 329
Bibliografia . . . . . . . . . . . .. . . 345
Indeks . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 361
Streszczenie . . . . . 369
Abstract . . . . . . . . . . . . .371