ebook Zdrowie środowiskowe z elementami medycyny środowiskowej

Wydawca: PZWL

Rok wydania: 2024

Publikacja została przygotowana przez zespół specjalistów pod redakcją prof. dr hab. n. med. Krystyny Pawlas, prof. dr hab. n. med. Natalii Pawlas oraz dra hab. n. med. Pawła Gacia, prof. UMW.

Książka stanowi kompendium wiedzy z zakresu szeroko pojętego zdrowia publicznego, obejmując szczegółowo zagadnienia medycyny środowiskowej.

Warto wspomnieć, że stosunkowo nowa dyscyplina, jaką jest zdrowie środowiskowe, w ostatnich latach dzięki rozwojowi technologii zaczęła dynamicznie się rozwijać. Pomaga wskazać najważniejsze pozazawodowe problemy środowiskowe wraz z ich skutkami dla zdrowia człowieka. Autorzy przedstawili wybrane zagadnienia w skali globalnej. Należy zaznaczyć, że zdrowie środowiskowe łączy problemy zdrowotne z czynnikami środowiskowymi, a aktualny stan wiedzy potwierdza zależność przyczynowo-skutkową pomiędzy stanem środowiska a stanem zdrowia i jakością życia ludzi. To właśnie stan środowiska w miejscu pracy i życia prowadzi – według WHO – do ponad 12 mln zgonów rocznie.

W publikacji poruszono problemy dotyczące m.in. zmian klimatu, zanieczyszczenia powietrza i żywności, chemizacji środowiska oraz narastającego w nim hałasu. Wskazano także na wybrane skutki zdrowotne dla życia w zmienionym środowisku, które oddziałuje na choroby: alergiczne, układu krążenia, neurologiczne czy układu oddechowego.

Publikacja jest przeznaczona dla epidemiologów, przedstawicieli zdrowia publicznego oraz innych zawodów medycznych kształtujących postawy i zachowania prozdrowotne.

Spis treści ebooka Zdrowie środowiskowe z elementami medycyny środowiskowej

Słowo wstępne 1

1. Podstawowe pojęcia epidemiologii Daniel Rabczenko 5
1.1. Wstęp 5
1.2. Miary stosowane w epidemiologicznych badaniach opisowych 8
1.3. Standaryzacja współczynników. 11
1.4. Miary stosowane w epidemiologicznych badaniach analitycznych 15
1.5. Statystyczna analiza danych epidemiologicznych 18
1.6. Użyteczne narzędzia 22

2. Badania epidemiologiczne w zdrowiu środowiskowym Marek Tradecki 23
2.1. Epidemiologia środowiskowa 23
2.2. Badania opisowe 25
2.3. Badania przekrojowe 26
2.4. Badania ekologiczne 27
2.5. Badania kohortowe 28
2.6. Badania kliniczno-kontrolne 29
2.7. Badania eksperymentalne 31

3. Zanieczyszczenie powietrza jako globalny problem zdrowia środowiskowego Barbara Piekarska 33
3.1. Rodzaje zanieczyszczeń powietrza 36
3.1.1. Pyły zawieszone (PM) 38
3.1.2. Dwutlenek azotu (NO₂) 39
3.1.3. Ozon 39
3.1.4. Tlenek węgla (CO) 40
3.1.5. Dwutlenek siarki 40
3.1.6. Formaldehyd 41
3.2. Długoterminowe i krótkoterminowe skutki narażenia na zanieczyszczenia powietrza 41
3.3. Skutki dla środowiska naturalnego spowodowane zanieczyszczeniem powietrza 42
3.3.1. Smog 42
3.3.2. Kwaśne deszcze 43
3.3.3. Dziura ozonowa 43
3.3.4. Efekt cieplarniany 44

4. Zmiany klimatu i zdrowie środowiskowe Barbara Piekarska, Krystyna Pawlas 47
4.1. Podstawowe pojęcia 49
4.1.1. Globalne ocieplenie 49
4.1.2. Zmiana klimatu 50
4.1.3. Neutralność klimatyczna 51
4.1.4. Adaptacja do zmian klimatu 51
4.1.5. Skutki zmian klimatu 53
4.1.6. Fale upałów 53
4.1.7. Powodzie 54
4.1.8. Susze 54
4.2. Zmiany klimatu a zdrowie człowieka 55
4.3. Zmiany klimatu a choroby zakaźne 56
4.3.1. Choroby przenoszone przez wektory i gryzonie 57
4.3.2. Choroby przenoszone przez wodę i drogą pokarmową 57
4.4. Populacje wrażliwe 58
4.4.1. Migracje i przemieszczanie populacji 58

5. Hałas środowiskowy Krystyna Pawlas, Natalia Pawlas 61
5.1. Bezpośrednie skutki hałasu 64
5.1.1. Maskowanie sygnałów akustycznych 64
5.1.2. Dokuczliwość hałasu 64
5.1.3. Sprawność w hałasie 65
5.1.4. Wpływ hałasu na sen 65
5.2. Odległe skutki ekspozycji na hałas 67
5.2.1. Wpływ hałasu na układ krążenia i inne reakcje fizjologiczne 67
5.2.2. Wpływ hałasu na zdrowie psychiczne, sprawność i zachowanie 69
5.3. Rekomendacje dotyczące hałasu środowiskowego 69

6. Czynniki chemiczne w środowisku Natalia Pawlas, Krystyna Pawlas 75

7. Pola i promieniowanie elektromagnetyczne 0–300 GHz Marek Zmyślony 81
7.1. Opis fizyczny – definicje i jednostki 81
7.1.1. Pole i promieniowanie elektromagnetyczne 81
7.1.2. Właściwości elektryczne i magnetyczne materiałów biologicznych 84
7.1.3. Mechanizmy działania 85
7.2. Wielkość ekspozycji 90
7.2.1. Naturalne pola-EM 90
7.2.2. Sztuczne pola-EM 91
7.3. Skutki zdrowotne 100
7.4. Przepisy dotyczące ochrony przed negatywnymi skutkami ekspozycji 104

8. Środowiskowe narażenie na nanocząsteczki a zdrowie Joanna Izabela Lachowicz 119
8.1. Wstęp 119
8.2. Źródła oraz klasyfikacja nanocząsteczek 120
8.3. Metody ilościowe i jakościowe badania nanocząsteczek 122
8.4. Regulacje prawne determinujące dopuszczalne stężenie nanocząsteczek 124
8.5. Czynniki wpływające na toksyczność nanocząsteczek 125
8.6. Drogi przenikania i przemieszczania się nanocząsteczek 127
8.7. Patologie związane z ekspozycją na nanocząsteczki 130

9. Chemiczne zanieczyszczenie żywności Iwona Markiewicz-Górka 135
9.1. Metale i metaloidy 136
9.2. Bisfenol A 139
9.3. Perfluorowane związki alifatyczne 142
9.4. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne 143
9.5. Akryloamid 145
9.6. Mikotoksyny 146
9.7. Aflatoksyny 148
9.8. Ochratoksyna A 149
9.9. Zearalenon 150
9.10. Trichoteceny 151
9.11. Patulina 151
9.12. Fumonizyny 152

10. Pestycydy jako główne zanieczyszczenia żywności Iwona Markiewicz-Górka 155
10.1. Pestycydy chloroorganiczne 159
10.2. Pestycydy fosforoorganiczne 162
10.3. Karbaminiany 164
10.4. Pyretroidy 166
10.5. Neonikotynoidy 168
10.6. Nanopestycydy 169

11. Zanieczyszczenia wody Krystyna Pawlas, Natalia Pawlas 173

12. Zanieczyszczenia gleby Krystyna Pawlas, Natalia Pawlas 181

13. Ścieki Krystyna Pawlas, Natalia Pawlas, Aleksandra Jaremków 187

14. Stałe odpady komunalne jako odśrodowiskowe zagrożenie dla zdrowia ludzi Jarosław Chmielewski, Barbara Gworek 191
14.1. Wstęp 191
14.2. Odpady komunalne 192
14.3. Identyfikacja niebezpiecznych związków na składowiskach MSW 199
14.4. Wpływ MSW na zdrowie 202
14.5. Podsumowanie 204

15. Odory – uciążliwość zapachowa a zdrowie Aleksandra Jaremków 209
15.1. Wprowadzenie 209
15.2. Odory – kwestie prawne 210
15.3. Substancje odorotwórcze 211
15.4. Odory – wpływ na zdrowie 212
15.5. Podsumowanie 215

16. Społeczny kontekst zdrowia środowiskowego Magdalena Florek-Łuszczki, Monika Kaczoruk 217
16.1. Analiza relacji: człowiek–środowisko–zdrowie 217
16.2. Środowiskowe nierówności zdrowotne w antropocenie 221
16.3. Współczesna strategia zdrowia środowiskowego 224
16.4. Ekologiczne zdrowie publiczne jako odpowiedź na społeczne wyzwania zdrowia środowiskowego 227

17. Toksykologia środowiskowa Natalia Pawlas 233
17.1. Wprowadzenie i podstawowe definicje 233
17.2. Czynniki warunkujące toksyczność ksenobiotyków 238
17.3. Toksykokinetyka 239
17.4. Toksykodynamika 245
17.5. Klasy toksyczności 246
17.6. Ocena ryzyka i zależność dawka–odpowiedź 246

18. Biomonitoring i biomarkery Natalia Pawlas, Krystyna Pawlas 249

19. Dzieci jako populacja o szczególnym znaczeniu w problematyce zdrowia środowiskowego Karolina Czerwińska, Paweł Gać 255
19.1. Specyfika organizmu dziecka a zdrowie środowiskowe 255
19.2. Miary oceny zdrowia środowiskowego dzieci 258

20. Dzieci – populacja szczególnie wrażliwa na działanie czynników środowiskowych – wybrane badania Kinga Polańska, Agnieszka Jankowska, Joanna Jerzyńska 265
20.1. Wpływ ekspozycji na wybrane czynniki środowiskowe na przebieg i wynik ciąży, stan zdrowia i rozwój dzieci 267
20.1.1. Zanieczyszczenie powietrza 270
20.1.2. Ftalany 275
20.1.3. Bisfenole 279
20.1.4. Pyretroidy 282
20.2. Podsumowanie 284

21. Wpływ czynników środowiskowych na płodność mężczyzn i kobiet Dorota Szczęsna, Joanna Jurewicz 293
21.1. Parametry określające płodność kobiet i mężczyzn 294
21.2. Zanieczyszczenia powietrza 295
21.3. Inne zanieczyszczenia środowiska 298
21.3.1. Trwałe zanieczyszczenia organiczne środowiska 298
21.3.2. Nietrwałe zanieczyszczenia środowiskowe 302
21.4. Podsumowanie 310

22. Środowisko jako czynnik etiologiczny wybranych zespołów chorobowych Marek Tradecki, Paweł Gać 317
22.1. Wprowadzenie 317
22.2. Zespół przewlekłego zmęczenia 318
22.3. Zespół Zatoki Perskiej 319
22.4. Toksyczny zespół oleju jadalnego 320
22.5. Zespół długu czasowego 321
22.6. Zespół chorego budynku 323

23. Choroby układu krążenia 325
23.1. Czynniki środowiskowe i styl życia jako czynniki patogenetyczne nadciśnienia tętniczego Krzysztof Kraik, Małgorzata Stopa, Rafał Poręba, Małgorzata Poręba, Katarzyna Łuczak 325
23.1.1. Choroby układu krążenia jako problem zdrowia publicznego 325
23.1.2. Nadciśnienie tętnicze i jego rola w patogenezie chorób układu krążenia 327
23.1.3. Podsumowanie 344
23.2. Rola czynników środowiskowych w etiopatogenezie miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca Wojciech Hajdusianek, Aleksandra Żórawik, Paweł Gać 347
23.2.1. Istota choroby niedokrwiennej serca, jej etiologia i postacie kliniczne 347
23.2.2. Podsumowanie 364
23.3. Środowisko jako czynnik etiopatogenetyczny udarów mózgu Paweł Gać, Małgorzata Poręba, Rafał Poręba 370
23.3.1. Wprowadzenie 370
23.3.2. Znaczenie epidemiologiczne udarów mózgu 371
23.3.3. Środowisko człowieka 373
23.3.4. Czynniki środowiskowe o najsilniej udokumentowanym znaczeniu w patogenezie udarów 375
23.3.5. Podsumowanie 386
23.4. Znaczenie środowiska w etiopatogenezie niewydolności serca Natalia Zdebik, Rafał Poręba, Paweł Gać 389
23.4.1. Niewydolność serca – znaczenie epidemiologiczne i istotna patogenetyczna 389
23.4.2. Czynniki behawioralne w etiopatogenezie niewydolności serca 392
23.4.3. Czynniki środowiskowe w etiopatogenezie niewydolności serca 393
23.4.4. Podsumowanie 404
23.5. Wpływ czynników środowiskowych na zaburzenia rytmu serca Lidia Jurczenko, Katarzyna Łuczak, Paweł Gać, Małgorzata Poręba 408
23.5.1. Wstęp 408
23.5.2. Zanieczyszczenia powietrza a zaburzenia rytmu 409
23.5.3. Zanieczyszczenia powietrza a zaburzenia przewodnictwa 413
23.5.4. Rolnictwo i nawozy sztuczne 415
23.5.5. Dodatki do żywności 419
23.5.6. Ekspozycja na hałas 420
23.5.7. Wpływ urządzeń elektronicznych oraz pola elektromagnetycznego 421
23.5.8. Warunki meteorologiczne 423
23.5.9. Podsumowanie 425

24. Choroby układu oddechowego 431
24.1. Związek chorób alergicznych, astmy, atopowego zapalenia skory i POChP ze środowiskiem Bolesław Samoliński 431
24.1.1. Podziały 433
24.1.2. Zanieczyszczenie powietrza a alergia, astma i POChP 437
24.2. Środowisko a epidemiologicznie istotne niezakaźne choroby układu oddechowego Monika Michałek-Zrąbkowska, Helena Martynowicz 442
24.2.1. Wstęp 442
24.2.2. Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) 442
24.2.3. Astma 443
24.2.4. Rola zanieczyszczeń powietrza w rozwoju astmy i POChP 444
24.2.5. Podsumowanie wpływu ekspozycji na metale ciężkie na układ oddechowy człowieka 449
24.2.6. Podsumowanie 452

25. Choroby układu nerwowego Paulina Konieczna, Justyna Chojdak-Łukasiewicz, Marta Waliszewska-Prosół 455
25.1. Środowiskowe uwarunkowania choroby Alzheimera i choroby Parkinsona 455
25.1.1. Wstęp 455
25.1.2. Czynniki psychospołeczne/behawioralne 458
25.1.3. Styl życia 460
25.1.4. Zaburzenia snu 463
25.1.5. Leki 463
25.1.6. Czynniki chemiczne w środowisku 465
25.2. Znaczenie środowiska w patogenezie pozostałych schorzeń neurologicznych 473
25.2.1. Wstęp 473
25.2.2. Stwardnienie rozsiane 473
25.2.3. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi 476

26. Inne zaburzenia 481
26.1. Czynniki środowiskowe i behawioralne w patogenezie cukrzycy i zaburzeń gospodarki węglowodanowej Alicja Basiak-Rasała, Katarzyna Zatońska 481
26.1.1. Wstęp 481
26.1.2. Czynniki behawioralne 482
26.1.3. Czynniki środowiskowe 488
26.2. Środowisko, styl życia a zaburzenia snu Helena Martynowicz, Paweł Gać, Rafał Poręba 497
26.2.1. Wstęp 497
26.2.2. Architektura snu 498
26.2.3. Czas trwania snu 499
26.2.4. Warunki otoczenia wpływające na sen 500
26.2.5. Podsumowanie 509
26.3. Środowisko a proces starzenia się Małgorzata Izabela Sobieszczańska 510
26.3.1. Starość w Polsce 510
26.3.2. Czym jest starość? 511
26.3.3. Długość a jakość życia 513
26.3.4. Pandemia COVID-19 u osób starszych 515
26.3.5. Wpływ środowiska na starzenie się 516

Skorowidz 523