ebook Na początku było Słowo… Od standardu mówionego do normy literackiej (Zarys genezy ukraińskiego języka literackiego) Joanna Getka, Viktor Moisiienko

Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Rok wydania: 2024

Pobierz fragment

W toczonej przez Rosję wojnie przeciw Ukrainie opinia publiczna widzi przede wszystkim walkę polityczną o ziemie czy surowce, nie dostrzegając ważnego – kulturowego jej podłoża.

Poza realizowanymi przez wieki podbojami i kolonizowaniem terytoriów ościennych dla celów ideologicznych – wydłużenia historii własnego państwa – Rosjanie anektowali bowiem ważny element ukraińskiej spuścizny kulturowej: najdawniejsze rękopisy pisane przez Rusinów-Ukraińców w Kijowie, na Wołyniu czy Ziemi Halickiej w XI–XIV wieku. Teksty te, pisane językiem cerkiewnosłowiańskim, zostały jeszcze w XIX wieku określone jako „staroruskie”: przejaw wspólnej tradycji „trójjedynego” narodu.

Dekolonizacja wiedzy slawistycznej w tym zakresie jest nie lada wyzwaniem. Z tych samych imperialnych powodów jednym głosem mówiły tu kolejne rosyjskie reżimy: carski, sowiecki i putinowski.

Po aneksji do rosyjskiej spuścizny zabytków piśmiennictwa ukraińskiego, wobec braku własnej najdawniejszej tradycji piśmienniczej, antologie najstarszej literatury rosyjskiej zbudowane są do dziś na ukraińskich tekstach. Z perspektywy kulturowej obecna wojna toczy się, by tak pozostało.

Analizowane w trakcie prac polsko-ukraińskiego zespołu badawczego teksty, również te najstarsze z XI wieku, rejestrują cechy języka ukraińskiego, które sformowały się jeszcze w okresie przedpiśmiennym, a następnie legły u podstaw normy pisanej.

Publikacja na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL (CC BY 3.0 PL) (pełna treść wzorca dostępna pod adresem: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode).

******

Спочатку було Слово... Від мовного узусу – до літературної норми (Нарис генези української літературної мови)

У війні Росії проти України світова громадськість бачить передусім політичну боротьбу за землю чи сировину, не помічаючи її важливого культурного підґрунтя.

Крім багатовікових завоювань і колонізації територій окремих країн з ідеологічною метою – для продовження історії власної країни – росіяни приєднали важливий елемент української культурно-мовної спадщини: найдавніші рукописи, написані русинами-українцями в Києві, на Волині чи в Галицькій землі в XІ - XIV ст. Ці тексти, написані церковнослов’янською мовою, в ХІ столітті були визначені як «давньоруські» вияви спільної традиції «триєдиного» народу.

Деколонізація слов’янських знань у цій сфері є досить складним викликом. Із тих самих імперських причин послідовні російські режими говорили про це в один голос: царський, радянський і путінський.

Приєднуючи пам’ятки української писемності до своєї спадщини, за відсутності власної найдавнішої писемної традиції, антології та хрестоматії найдавнішої російської літератури й мови все ще базуються на українських текстах. Щоб зберегти такий стан речей у подальшій російській культурно-мовній перспективі, зараз і відбувається війна.

Проаналізовані під час роботи польсько-української дослідницької групи тексти, зокрема й найдавніші з ХІ ст., засвідчують особливості української мови, що сформувалися ще в дописемний період і згодом лягли в основу писемної норми.

Публікація за ліцензією Creative Commons Attribution 3.0 PL (CC BY 3.0 PL) (повний вміст шаблону доступний за адресою: https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/deed.uk).

******

In the Beginning Was the Word… From Spoken Standard to Literary Norm (An Outline of the Origin of the Ukrainian Literary Language)

The war waged today by Russia against Ukraine is seen by the public opinion as a political struggle over land or resources. What is overlooked is its crucial cultural background.

Apart from centuries of conquering and colonising neighbouring territories, the Russians have also annexed for their political goals – namely, extending back the history of their state – a vital part of Ukrainian cultural heritage: the earliest manuscripts penned by Ruthenians/Ukrainians in Kyiv, Volhynia and Halych Land in 11th–14th centuries. Back in the 19th century, these texts, written in Church Slavonic, were classified as “Old Russian” – a manifestation of the common tradition of a “triune” nation.

Decolonising Slavic studies in this regard is a rather difficult task: for the same imperial reasons, three subsequent Russian regimes – tsarist, soviet, and Putinian – have spoken in one voices on this matter.

Following this annexation of the monuments of Ukrainian literary culture to the Russian heritage, and lacking earliest literary tradition of their own, today’s anthologies of earliest Russian literature are based on Ukrainian texts. From a cultural point of view, the present war is fought to keep things this way.

The texts analysed by a Polish-Ukrainian research team, including the earliest ones, dating from the 11th century, record the features of the Ukrainian language which were formed in the pre-literacy period and then provided the basis for the literary norm.

The publication is licensed under the Creative Commons Attribution 3.0 Poland license (CC BY 3.0 PL) (full license available at: https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/deed.en).

Spis treści ebooka Na początku było Słowo…

1. UWAGI WSTĘPNE 11
1.1. Zadania badawcze 15
1.2. Założenia badawcze 17
1.3. Źródła 22

2. W POSZUKIWANIU PRZYCZYN: ZARYS PROBLEMU
W UJĘCIU KULTUROWYM 26
2.1. Diagnoza problemu i stan obecny 26
2.2. Nauka w służbie polityki: fi lologia jako
narzędzie rosyjskiego imperializmu kulturowego 32
2.3. Analiza sytuacji lingwokulturowej Rusi w okresie
powstawania najdawniejszych zabytków piśmiennictwa 45
2.4. Próba wyjścia z impasu: propozycje
metodologiczne 49

3. W POSZUKIWANIU „KLUCZA ZROZUMIENIA”: JĘZYK – NORMA – NORMA LITERACKA 56
3.1. Norma językowa i literacka w ujęciu
synchronicznym i diachronicznym 56
3.2. Teksty w języku cerkiewnosłowiańskim jako źródło
do badań nad początkami języka literackiego: kontekst
rosyjski i ukraiński 64

4. W POSZUKIWANIU NORMY: CECHY JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO W NAJSTARSZYCH ZABYTKACH CERKIEWNOSŁOWIAŃSKICH REDAKCJI RUSKO-UKRAIŃSKIEJ 74
4.1. FONETYKA 76
4.1.1. ZAZNACZONE W ZABYTKACH CECHY FONETYCZNE,
KTÓRE LEGŁY U PODSTAW UKRAIŃSKIEJ NORMY JĘZYKOWEJ
76
4.1.1.1. WOKALIZM 76
4.1.1.1.1. Pełnogłos 76
4.1.1.1.2. Drugi pełnogłos 80
4.1.1.1.3. Nagłosowe ro-, lo- (ро-, ло-)
powstałe z dawnych *ort-, *olt- 82
4.1.1.1.4. Przejawy ukraińskiego ikawizmu 83
4.1.1.1.5. Spłynięcie dawnych *i – *y w
jeden dźwięk i powstanie ukraińskiego [и] 94
4.1.1.1.6. Odzwierciedlenie miękkości głosek
tylnojęzykowych [k], [g], [h] 97
4.1.1.1.7. Zapisy -ьꙗ-, -ьѥ-, -ью- zamiast
południowosłowiańskich -иꙗ-, -иѥ-, -ию- 99
4.1.1.1.8. Labializacja [o] > [u] 101
4.1.1.1.9. Zbliżenie artykulacji
nieakcentowanych [е], [y] 103
4.1.1.1.10. Przegłos [e] > [o] 105
4.1.1.1.11. Wymiana [u] / [v]. Obecność
niezgłoskotwórczego [u̯] 109
4.1.1.1.12. Losy nagłosowego [i-] 112
4.1.1.2. KONSONANTYZM 115
4.1.1.2.1. Odzwierciedlenie
faryngalizowanego [г(h)] 115
4.1.1.2.2. Twardość / miękkość spółgłosek
przedniojęzykowych przed historycznie
półmiękkimi 116
4.1.1.2.3. Zmiany w prasłowiańskich grupach
spółgłoskowych pod wpływem [j] 119
4.1.1.2.4. Odzwierciedlenie miękkości [c’]
123
4.1.1.2.5. Procesy asymilacyjno-
dysymilacyjne 126
4.1.1.2.6. Spółgłoski protetyczne 130
4.1.1.2.7. Powstanie spółgłosek
epentetycznych 131
4.1.1.2.8. Uproszczenia grup spółgłoskowych
132
4.1.2. ZJAWISKA FONETYCZNE ZAREJESTROWANE W ХІ–XIV
WIEKU, BĘDĄCE OBECNIE CECHĄ WYBRANYCH DIALEKTÓW
JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO 134
4.1.2.1. WOKALIZM 134
4.1.2.1.1. Realizacja dawnego *ě (jać) 134
4.1.2.1.2. Zapisy ε w miejscu ’а po
spółgłoskach miękkich 137
4.1.2.2. KONSONANTYZM 138
4.1.2.2.1. Odzwierciedlenie twardości
etymologicznie miękkiego [r'] 138
4.1.2.2.2. Przejście [l] > [n] 139
4.1.2.2.3. Metateza głosek [s] – [v] 139
4.1.3. ZJAWISKA FONETYCZNE PIŚMIENNICTWA RUSKO-
UKRAIŃSKIEGO (XI–XIV WIEK), KTÓRE NIE ZAKORZENIŁY
SIĘ W JĘZYKU UKRAIŃSKIM 140
4.1.3.1. WOKALIZM 140
4.1.3.1.1. Realizacja ь, ъ przed [j] ([ŭ],
[ǐ]) 140
4.1.3.1.2. Realizacja *е 143
4.1.3.1.3. Refleksy samogłoski redukowanej w
połączeniu ze spółgłoską płynną скьрбь /
скєрбь < (*skъrb-) 143
4.1.3.1.4. Refleksy dawnych połączeń z
samogłoskami zredukowanymi 145
4.1.3.1.5. Zapisy nagłosowego [ju-] w
postaci оу zamiast ю 147
4.1.3.2. KONSONANTYZM 148
4.1.3.2.1. Odzwierciedlenia głosek [z], [g],
[ž] na styku prefiksu i rdzenia 148
4.1.3.2.2. Cekanie 149
4.1.3.2.3. Mieszanie [z] – [ž] 150
4.2. MORFOLOGIA 151
4.2.1. CECHY MORFOLOGICZNE, KTÓRE LEGŁY U PODSTAW
NORMY JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO 151
4.2.1.1. IMIENNE CZĘŚCI MOWY 151
4.2.1.1.1. Końcówki -ovi, -evi rzeczowników
w Dat. sg. 151
4.2.1.1.2. Formy Vocativu rzeczowników 154
4.2.1.1.3. Fleksja -ѣ > і w Gen. sg. i Nom.
= Acc. pl. rzeczowników z dawnymi tematami
na jā- 156
4.2.1.1.4. Fleksja -ѣ w formach Loc. sg.
oraz Nom. – Acc. pl. rzeczowników z dawnymi
tematami na jŏ- 158
4.2.1.1.5. Wariantywność końcówek
rzeczownikowych na zasadzie analogii
międzydeklinadyjnych 159
4.2.1.1.6. Formy Gen. sg. żeńskiego
przymiotników i zaimków 161
4.2.1.1.7. Stopnień wyższy przymiotników:
syntetyczne formy przymiotnikowe i
przysłówkowe 162
4.2.1.1.8. Formy superlativu wyrażone
prefiksem пре- 163
4.2.1.1.9. Formy Dat. = Loc. sg. liczby
pojedynczej zaimków osobowych i zaimka
zwrotnego 163
4.2.1.1.10. Wybrane formy zaimkowe 165
4.2.1.1.11. Ściągnięte formy złożonej
odmiany przymiotników, zaimków i imiesłowów
166
4.2.1.1.12. Wybrane formy liczebnikowe 168
4.2.1.2. WERBALNE CZĘŚCI MOWY 169
4.2.1.2.1. Czasowniki z sufi ksami -оvа-, -
uvа- 169
4.2.1.2.2. Skrócone formy czasowników 2 os.
sg. praes. 170
4.2.1.2.3. Formy 3 os. sg. i pl. praes.:
końcówka -ть czasowników w miejscu -тъ z
protografów starobułgarskich 171
4.2.1.2.4. Formy 3 os. sg. – krótkie formy
czasowników 173
4.2.1.2.5. Ewolucja form trybu rozkazującego
2 os. sg. 175
4.2.1.2.6. Tryb rozkazujący 1 os. pl 176
4.2.1.2.7. Formy czasu przeszłego 177
4.2.1.2.8. Imiesłowy bierne 178
4.2.1.3. NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY 179
4.2.1.3.1. Formy przysłówkowe pochodzące z
żywego języka 179
4.2.1.3.2. Wykrzykniki 180
4.2.2. CECHY MORFOLOGICZNE ZABYTKÓW Z ХІ–XIV
WIEKU, BĘDĄCE OBECNIE CECHĄ WYBRANYCH DIALEKTÓW
JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO 181
4.2.2.1. IMIENNE CZĘŚCI MOWY 181
4.2.2.1.1. Końcówki -оv (<*-ojọ) w Loc. sg.
rzeczowników i zaimków 181
4.2.2.1.2. Końcówka -ии rzeczowników -ĭ-
tematowych w Gen. pl 182
4.2.2.1.3. Wybrane formy zaimkowe 183
4.2.2.1.4. Specyficzne formy zaimka 3. os.
sg. fem. 183
4.2.2.2. WERBALNE CZĘŚCI MOWY 184
4.2.2.2.1. Infi nitywny sufi ks -чи 184
4.2.2.2.2. Postfiks -ся 185
4.2.2.2.3. Skrócone formy czasowników 3 os.
sg. i pl. 186
4.2.3. ZJAWISKA MORFOLOGICZNE PIŚMIENNICTWA
RUSKO-UKRAIŃSKIEGO (XI–XIV WIEKU), KTÓRE NIE
ZAKORZENIŁY SIĘ W JĘZYKU UKRAIŃSKIM 187
4.2.3.1. IMIENNE CZĘŚCI MOWY 187
4.2.3.1.1. Wybrane formy liczebnikowe 187
4.2.3.1.2. Formy zaimka kotor- 187
4.2.3.1.3. Formy II os. sg. imperativu 188
4.3. LEKSYKA 189
4.3.1. ŹRÓDŁA ZACHOWANEJ LEKSYKI I JEJ REJESTRACJA
189
4.3.1.1. Epigrafy 190
4.3.1.2. Marginalia 192
4.3.1.2.1. Mechanizm tworzenia rosyjskich
mitów leksykograficznych na bazie
ukraińskich zabytków 193
4.3.1.3. Ukraińska leksyka w tekstach w języku
cerkiewnosłowiańskim redakcji ukraińskiej 199
4.3.1.3.1. Leksemy z ukraińskich tekstów
oryginalnych, nie ujętych dotąd w
leksykonach języków słowiańskich 200
4.3.1.3.2. Wkład ruskich-ukraińskich skrybów
w rozszerzenie wachlarza leksykalnego
cerkiewnosłowiańszczyzny 202
4.3.2. Nazwy miesięcy 212
4.3.3. Adaptacja form imion własnych 213

5. ZAKOŃCZENIE 217

WYKORZYSTANE ZABYTKI 230
SŁOWNIKI, ENCYKLOPEDIE (i ich skróty) 234
BIBLIOGRAFIA 235
WYKAZ CECH JĘZYKOWYCH, KTÓRE STAŁY SIĘ NORMĄ JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO 243
ABSTRAKT 253