ebook Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? Philip G. Zimbardo

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

Rok wydania: 2012

Jedna z najważniejszych prac nurtu psychologii dobra i zła. Autor interesująco prezentuje analizę eksperymentu stanfordzkiego i wykazuje ścisły związek z tym, co później wydarzyło się w więzieniu w Abu Ghraib. Przedstawia mechanizmy i czynniki, które czynią ze zwykłego człowieka oprawcę i ofiarę systemu. Udowadnia możliwość zmiany lub zapobiegania niechcianym zachowaniom jednostki lub grupy, dzięki zrozumieniu, jakie siły, wartości i skłonności przez nie przejawiane są wnoszone w daną sytuację. Uważa, że można mieć większy wpływ na zredukowanie niepożądanych indywidualnych reakcji przez wiedzę, pokazuje, jak ich unikać lub je modyfikować. Zimbardo poszukuje wyjaśnienia dla stwierdzonych zależności, odwołując się do dotychczasowych badań nad jednostkowymi postawami (poczucie władzy, konformizm i posłuszeństwo), a także nad oddziaływaniami szerszego środowiska społecznego (odindywidualizowanie, odczłowieczenie i znieczulica). Książkę zamyka rozdział na temat oporu wobec niepożądanych nacisków ze strony sytuacji społecznych i analiza postawy heroicznej, którą autor uważa za remedium na grożące nam z różnych stron zło.

Spis treści ebooka Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?

Przedmowa 15
Podziękowania 21

Rozdział 1. Psychologia zła: sytuacyjne przemiany charakteru 25

Transformacje: anioły, diabły oraz cała reszta nas, zwykłych śmiertelników 27
Zło: stałe i wewnętrzne czy zmienne i zewnętrzne? 29
Alternatywne wyjaśnienia: dyspozycyjne, sytuacyjne i systemowe 29
Malleus Maleficarum oraz inkwizycyjny program PNC (polowanie na czarownice) 31
Systemy władzy – wszechogarniające zwierzchnictwo 32
Moc tworzenia „wroga” 33
Przestępstwa przeciwko ludzkości: ludobójstwo, gwałt, terroryzm 34
Gwałty w Rwandzie 35
Gwałt w Nankin, w Chinach 38
Dehumanizacja i wyłączenie moralności w laboratorium 39
Potworne obrazy nadużyć w Więzieniu Abu Ghraib 40
Równoległe światy w Abu Ghraib i więzieniu stanfordzkim 41
Badając ciemną stronę ludzkiej natury 42

Rozdział 2. Niedziela rano: niespodziewane aresztowania 46

Sąsiedzkie zło, sąsiedzkie dobro 47
Uniwersytet przeciw miastu – starcia w Stanfordzie i poza nim 49
Katastrofa: misja niemal upada, zanim zdążyła się rozpocząć 51
Próżność, której na imię Wiadomości Telewizyjne 52
Teraz rozpoczyna się właściwa opowieść 53
Jakiś gliniarz puka do drzwi 57
Hau, hau! Skąd się wzięły te „Psy”? 59
Jestem gotowy, proszę mnie aresztować 61

Rozdział 3. Niedziela po południu: rytuały degradacji 65

Oto są zasady, według których macie żyć 67
Pierwsze odliczanie w tym przedziwnym miejscu 69
Wczucie się w role 70
Nocna zmiana przejmuje pałeczkę 71
Nowy sens odliczania 72
Pierwsze oznaki nadciągającej burzy 74
Przenikliwe gwizdy o 2.30 rano 76
Kilka wstępnych obserwacji i uwag 77
Sobotnia odprawa strażników 78

Rozdział 4. Poniedziałek: bunt więźniów 82

Szykuje się bunt 83
Powitajmy bunt. Zmiana dzienna 85
A po śniadaniu, może mała ucieczka 88
Małe odliczanko dla uciszenia pospólstwa 89
Komisja Skarg Pensjonariuszy Więzienia Hrabstwa Stanford 90
Więzień 8612 zaczyna pękać 91
Nasz konsultant do spraw więziennictwa wykpiwa pozorowanego więźnia 92
Więzień mówi wszystkim, że nikt nie może zrezygnować 94
To znowu my. Pora na zmianę nocną 95
Sto lat, sto lat, niech żyje nam więzień 5704 99
Ostateczne załamanie i zwolnienie więźnia 8612 100

Rozdział 5. Wtorek: podwójny kłopot – odwiedziny i widmo napaści 104

Nowe zasady, choć stare odliczania trwają 105
Granice tożsamości i odgrywanych ról zaczynają się zacierać 109
Trwając na straży bezpieczeństwa mojej instytucji 110
Wprowadzenie informatora 112
Żale znajdują ujście 113
Więźniowie kontaktują się ze światem zewnętrznym 114
Przygotowania do przyjścia gości. Pełna hipokryzji maskarada 115
Powierzchowne i bezosobowe odwiedziny 117
Matka wie najlepiej, ale my ją z tatą usadzimy 119
Pozorowane opuszczenie więzienia dla zmylenia domniemanych napastników 121
Zrobiliśmy z siebie głupków. I kto za to zapłaci? 122

Rozdział 6. Środa: sytuacja wymyka się spod kontroli 124

Łamigłówka z księdzem 124
Nie jesteś numerem 819, czas do domu Stewart! 131
819 mąci od samego początku 131
Zdrada ze strony własnego szpiega 132
Powitajmy nowego więźnia w zakładzie 133
Cudowna łaska w tonacji ironicznej 134
Powrót operatora ze stacji TV 137
Żegnaj zmiano dzienna, dobry wieczór zmiano nocna 137
Posłuszni więźniowie mają prawo do odwiedzin 140
Homofobia szczerzy obrzydliwe kły 141
„Sierżant” ujawnia nową tożsamość moralną 143
Potęga symboliki kiełbasek 148
Zadufany w sobie świętoszkowaty dupek 149
Powiedz „Dziękuję ci, 416!” 150
Znowu te brudne koce 151

Rozdział 7. Prawo do warunkowego zwolnienia 154

Szansa na odzyskanie wolności 155
Więzień 4325 nie przyznaje się do winy 155
Przyćmienie wzoru godnego naśladowania 157
Buntownik przycicha 159
Urodziwy dzieciak zostaje zmieszany z błotem 161
Rezygnacja z wynagrodzenia w zamian za wolność 162
Co tu się wydarzyło? 164
Rozmywanie się granicy między eksperymentem więziennym a rzeczywistym pobytem
w więzieniu 164
Podporządkowanie się więźniów i poważne traktowanie swojej sytuacji 165
Radykalna przemiana przewodniczącego Komisji ds. Zwolnień Warunkowych 166
Krótka przerwa na demonstrację siły bez współczucia 166
Wracając do brązowookiego Carla 167
Czwartkowe posiedzenie Komisji ds. Zwolnień Warunkowych i Dyscypliny 168
Głodujący więzień wypisuje się 168
Z uzależnionymi sprawa jest łatwa 169
Zagadkowy osiłek 171
Brak spontaniczności „Sierżanta” 172
Skrucha nie przynosi rezultatów 173
Gdy zwolniony warunkowo więzień zostaje przewodniczącym Komisji ds. Zwolnień
Warunkowych 174

Rozdział 8. Czwartek: konfrontacje z rzeczywistością 177

Wybuch agresji w więzieniu 177
Więzień 5704 dorabia się następnych szykan 180
Więzień 416 przeciwstawia się systemowi przez strajk głodowy 181
Jeszcze dwóch więźniów załamuje się 183
Listy z Więzienia Stanford do domu 184
Christina dołącza do przyjęcia u Szalonego Kapelusznika 184
Ksiądz wypełnia swoją obietnicę duszpasterskiej pomocy 185
Bohater we wstecznym lusterku 186
Przyjaciel okazuje trochę serca 188
„To, co robicie tym chłopcom, to okropność!” 189
Jesteście samcami wielbłądów, a teraz wskoczcie na samice 192

Rozdział 9. Piątek: nadchodzi zmierzch 196

Piątek: końcowy apel 197
Obrońca z urzędu w obronie praw więźniów 198
Słuchajcie uważnie: koniec eksperymentu. Jesteście wolni 200
Bankructwo starej energii, odnalezienie nowej 201
Wszyscy na pokład: do podsumowań 202
Byli skazańcy: upust emocji 203
Niezadowolenie byłych strażników 205
Końcowe połączenie obu grup 206
Co to znaczy być strażnikiem lub więźniem? 207
O roli więźnia 207
O sile roli strażnika 208
O dobrych i złych strażnikach 209
O cichej furii sadyzmu strażników 210
O naturze więźniów 211
O przemianie charakteru w sześć dni 211
O „małych eksperymentach” Hellmanna 213

Rozdział 10. Znaczenie i przesłanie Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: alchemia przemiany osobowości 217

Rekapitulacja przed zagłębieniem się w analizę danych 217
Czego dowiedzieliśmy się na podstawie naszych danych? 219
Miary osobowości 219
Nauki i przesłania płynące ze Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego 227
Zalety nauki 227
Przemiana strażników pod wpływem posiadanej władzy 229
Patologie roli więźnia 230
Dlaczego sytuacja ma znaczenie 232
Wpływ reguł na kształtowanie rzeczywistości 234
Kiedy role stają się rzeczywistością 234
Przejście od roli uzdrowiciela do roli zabójcy 236
Wzajemnie uzupełniające się role i ich scenariusze 237
Role odgrywane w eksperymencie przez dorosłych 238
Role a odpowiedzialność za występki 239
Anonimowość i deindywiduacja 240
Dysonans poznawczy, który racjonalizuje zło 240
Siła aprobaty społecznej 242
Społeczne konstruowanie rzeczywistości 242
Dehumanizacja: inny człowiek jako ktoś pozbawiony wartości 243
Szczęśliwy traf rzuca strumień światła na Stanfordzki Eksperyment Więzienny 245
Stanfordzki Eksperyment Więzienny a duch tamtych czasów 246
Dlaczego systemy mają największe znaczenie 247

Rozdział 11. Stanfordzki Eksperyment Więzienny: aspekty etyczne i dalsze rozwinięcia eksperymentu 251

Wynaturzenie ludzkiego dążenia do perfekcji 252
Refleksje etyczne nad Stanfordzkim Eksperymentem Więziennym 253
Etyka absolutna 254
Z punktu widzenia norm absolutnych Stanfordzki Eksperyment Więzienny był nieetyczny 254
Etyka relatywna 256
Pozytywne konsekwencje dla uczestników 258
Nieoczekiwane korzyści osobiste dla uczestników i personelu Stanfordzkiego
Eksperymentu Więziennego 259
Nieśmiałość jako więzienie narzucone sobie samemu 262
Szaleństwo u ludzi normalnych 263
Nauczanie przez przekazywanie uprawnień 264
Wpływ na mnie osobiście 264
Maksymalizowanie korzyści: szerzenie idei społecznej 265
Potęga mediów i obrazów wzrokowych 266
Replikacje i rozwinięcia eksperymentu 266
Solidna replikacja w innej kulturze 267
Symulacja na oddziale psychiatrycznym 267
Niepowodzenie pozornej replikacji w telewizyjnym pseudoeksperymencie 268
Stanfordzki Eksperyment Więzienny jako ostrzeżenie przed nadużywaniem władzy 268
Przenikanie do kultury popularnej 270
Witryna Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego: siła Internetu 271

Rozdział 12. Badanie dynamiki społecznej: władza, konformizm i posłuszeństwo 276

Co ujawniły badania nad wpływem sytuacji 277
Uwaga! Mogą działać atrybucje egotystyczne 278
Badania Ascha nad konformizmem: podporządkowywanie się 279
Ślepe posłuszeństwo wobec autorytetu: wstrząsające badania Milgrama 281
Paradygmat badań Milgrama nad posłuszeństwem 281
Wynik przewidywany przez ekspertów 284
Wstrząsająca prawda 284
Wariacje na temat posłuszeństwa 285
Dziesięć wniosków wynikających z badań Milgrama: jak tworzyć złe pułapki
na dobrych ludzi 286
Replikacje i modyfikacje Milgramowskiego modelu posłuszeństwa 287
Niewłaściwe postępowanie pielęgniarek wobec pacjentów pod wpływem poleceń lekarzy 288
Administracyjne posłuszeństwo wobec autorytetu 289
Posłuszeństwo seksualne wobec autorytetu: numer z rewizją osobistą 290
Podobieństwo do nazistów: czy mogłoby to się zdarzyć w Twoim mieście? 292
Produkowanie nazistów w amerykańskiej klasie szkolnej 292
Kształtowanie małych bestii w szkole podstawowej: oczy brązowe przeciw oczom niebieskim 294
Poparcie na Hawajach dla „ostatecznego rozwiązania”: uwolnienie świata od nieprzystosowanych 295
Nakłanianie zwykłych mężczyzn do niezwykłego mordowania 296
Banalność zła 299
Oprawcy i kaci: typy patologiczne czy imperatywy sytuacyjne? 300
„Doskonali żołnierze 11 września” i „zwykłe brytyjskie chłopaki” dokonują na nas zamachów bombowych 302
Ostateczny test ślepego posłuszeństwa wobec autorytetu: zabijanie własnych dzieci na rozkaz 303

Rozdział 13. Badanie dynamiki społecznej: deindywiduacja, dehumanizacja i zło bezczynności 309

Deindywiduacja, anonimowość i destrukcyjność 310
Szokujące zachowanie anonimowych kobiet 311
Mądrość kulturowa: jak sprawić, żeby wojownicy zabijali na wojnie, ale nie w domu 314
Deindywiduacja przekształca naszą apollińską naturę w naturę dionizyjską 315
Efekt zapustów: wspólna deindywiduacja jako ekstaza 316
Dehumanizacja i odłączenie moralne 317
Dehumanizacja eksperymentalna: określanie studentów mianem zwierząt 318
Mechanizmy odłączania moralnego 320
Zrozumienie dehumanizacji nie jest równoznaczne z jej usprawiedliwieniem 321
Kreowanie zdehumanizowanych wrogów państwa 321
Zło bezczynności: bierność przypadkowych świadków 323
Przypadek Kitty Genovese: psychologowie społeczni spieszą na ratunek, poniewczasie 323
Badania nad interwencją przypadkowych świadków 324
Jak dobrzy są Dobrzy Samarytanie, którzy się spieszą? 325
Zinstytucjonalizowane zło bezczynności 326
Dlaczego sytuacje i systemy są ważne 327
Oszacowanie siły sytuacji 328
Następny etap: o jabłkach, skrzynkach, grubych rybach i ważniakach 329

Rozdział 14. Znęcanie się i tortury w więzieniu Abu Ghraib: zrozumienie i personalizacja jego okropności 333

Zrozumieć bezsensowne znęcanie się 336
Czas kwitnących jabłoni w stolicy 337
Miejsce: Więzienie Abu Ghraib 338
Wysoka wieża jako cel ataków moździerzowych 339
Nowy dowódca przybywa na miejsce, ale nie widzi nic 340
„Chip” Frederick jakiego poznałem 342
Przebieg służby Fredericka w więziennictwie i wojsku 343
Oceny psychologiczne 344
Zgniłe jabłko czy owoc w najlepszym gatunku? 346
Sytuacja: koszmary i zabawy nocne na Kondygnacji 1A 346
Przygotowanie i odpowiedzialność 347
Nieustanna praca nocna 348
Wielu innych występujących na tej całonocnej scenie 349
Czynnik strachu 352
Porównania ze strażnikami w Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym 353
Dynamika seksualna na Kondygnacji 1A 356
Uwagi ostrzegawcze 357
Katalizator Graner 357
Inne spojrzenia na Charlesa Granera 358
Zdjęcia jako trofea: udokumentowana cyfrowo deprawacja 360
Cyfrowa siła 361
„Zdjęcia-trofea” w innych czasach 361
Ekshibicjoniści występujący dla podglądaczy 362
Złożone motywy i dynamika społeczna 362
Inscenizowane zdjęcia wykorzystywane do grożenia zatrzymanym 363
Uzyskanie statusu, dokonanie zemsty 363
Deindywiduacja i efekt zapustów 364
Porównywalne okrucieństwa dokonywane przez żołnierzy brytyjskich i żołnierzy amerykańskich z elitarnych jednostek 365
Postawienie sierżanta Ivana Fredericka przed sądem 366
Proces 367
Wyrok 368
Parę istotnych porównań 368
Przekształcenie strażnika więziennego Ivana Fredericka w więźnia numer 789689 370
Uwagi końcowe 370

Rozdział 15. System przed sądem: współudział dowództwa 376

Dochodzenia w sprawie Abu Ghraib ujawniają wady systemu 377
Raport Rydera jako pierwszy wysłał sygnały ostrzegawcze 378
Raport Taguby jest gruntowny i surowy 379
Zaniedbania w komunikacji, szkoleniu i dowodzeniu 380
Taguba atakuje zaniedbujących obowiązki nieudolnych dowódców 381
Raport Faya i Jonesa rozszerza zakres osób odpowiedzialnych – ku górze i na zewnątrz 383
Współdziałanie z bezprawnymi akcjami CIA jako „praca zespołowa” 384
Stwarzanie niezdrowego środowiska pracy 384
Kiedy zeznania obronne żołnierzy Żandarmerii Wojskowej okazują się prawdziwe 385
Porządne psy popełniają obrzydliwe świństwa 385
Nadzy więźniowie są więźniami zdehumanizowanymi 386
Ustalanie winnych: oficerowie, Wywiad Wojskowy, przesłuchujący, analitycy, tłumacze i personel medyczny 386
Raport Schlesingera określa winę 387
Rozpowszechnienie okrucieństw dokonywanych przez wojsko 387
Główne obszary problemowe i warunki utrudniające 388
Znów mamy do czynienia z porażką dowództwa 388
Psychologia społeczna nieludzkiego traktowania innych 389
Nauki wynikające z Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego 389
Raport Human Rights Watch: „Unikanie odpowiedzialności za tortury?” 390
Wielu maltretujących, niewielu ukaranych, oficerowie wychodzą na wolność 391
Human Rights Watch sięga do górnych poziomów hierarchii służbowej 392
Pozbawić nietykalności architektów polityki niezgodnej z prawem 393
Przed sądem: sekretarz obrony Donald Rumsfeld 393
Przed sądem: były dyrektor CIA George Tenet 395
„Lodowy Człowiek” znika 395
Przed sądem: generał broni Ricardo Sanchez 397
Przed sądem: generał dywizji Geoffrey Miller 399
Tortury, wszędzie tortury i okaleczanie 401
Ujawnienie powszechnego stosowania okrucieństw wobec więźniów przed Abu Ghraib 401
Piechota Morska z zimną krwią morduje irackich cywilów 402
Następni przed sąd: świadkowie oskarżenia 405
Elitarni żołnierze tak postępują: 82 Dywizja Powietrznodesantowa łamie kości i pali
fotografie 409
„Laski od tortur” wykonują taniec erotyczny z więźniami w „konfesjonale”
Guantánamo 410
Inne ujawnione fakty dotyczące przestępstw i występków w Guantánamo 412
„Zlecanie” tortur na zewnątrz 412
Dotrzeć do szczytu: obarczenie odpowiedzialnością Dicka Cheneya i George’a W. Busha 414
Wojna z terrorem ukształtowała zmianę paradygmatu tortur 414
Wiceprezydent Dick Cheney jako „wiceprezydent od tortur” 416
Prezydent George W. Bush jako „głównodowodzący czasu wojny” 417
Notatki służbowe o torturach 417
Grupa Robocza Dochodzeń Karnych Departamentu Obrony przeciwna przesłuchaniom w Guantánamo 419
Obsesja na punkcie wojny z terrorem 419
Sędziowie przysięgli, proszę o werdykt 421
Wpuśćmy trochę słońca 421

Rozdział 16. Przeciwstawianie się wpływom sytuacyjnym i sławienie heroizmu 428

Uczenie się, jak stawiać opór niepożądanym wpływom 430
Dualizm: odłączenie a nasycenie 430
Dziesięcioetapowy program stawiania oporu niepożądanym wpływom 431
Paradoksy heroizmu 436
Heroizm i bohaterowie – co to takiego? 438
Definicje bohaterów i heroizmu 439
Bohaterowie wojskowi 440
Bohaterowie cywilni 441
Bohaterowie ryzyka fizycznego a bohaterowie ryzyka społecznego 442
Nowa taksonomia heroizmu 443
Przykładowe sylwetki bohaterów 447
Bohaterowie apartheidu 447
Bohater antykomunistyczny 447
Bohaterowie wojny wietnamskiej 448
Żołnierz, który podniósł alarm podczas wojny w Iraku 449
Bohaterowie Jonestown 451
Wielowymiarowy model heroizmu 453
Kontrasty heroizmu: niezwykły czy banalny 454
O banalności zła 454
O banalności heroizmu 456
Heroizm jako potwierdzenie wspólnoty ludzkiej 458

Indeks nazwisk 463
Indeks rzeczowy 472