ebook Język w służbie myśli Renata Grzegorczykowa

Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Rok wydania: 2021

Publikacja dotyczy problemów ogólnych językoznawstwa, udziału języka w życiu psychicznym i umysłowym człowieka, a także dziejów słów będących znakami abstrakcyjnego myślenia. Prace zebrane w niniejszym tomie podporządkowane są wspólnej myśli przewodniej: język stanowi podstawowe narzędzie myślenia i formę pojęciowego opanowywania świata.

Część pierwsza książki - teoretyczna - przedstawia język jako fenomen specyficznie ludzki, ukształtowany w toku rozwoju filogenetycznego człowieka, umożliwiający jego procesy psychiczne (mentalne) oraz komunikowanie się z innymi ludźmi. Ukazuje też najważniejsze operacje myślowe dokonywane w języku: uogólnianie i przeprowadzanie rozumowań.

Część druga - szczegółowa - to zbiór kilkunastu minimonografii polskich słów. Przedstawiają one ich rozwój semantyczny, dzieje kształtowania się znaczeń abstrakcyjnych, służących myśleniu: wyrażaniu relacji przyczynowo-skutkowych (powodować, skoro, wbrew), eksplikowaniu pojęć (coś polega na czymś), wyrażaniu postaw nadawcy (należy coś zrobić), lokalizowaniu zdarzeń w czasie, ustalaniu tożsamości i wielu innych.

Książka jest adresowana do wszystkich zainteresowanych problemami ogólnymi językoznawstwa, zwłaszcza udziałem języka w życiu psychicznym i umysłowym człowieka, a także dziejami słów będących znakami abstrakcyjnego myślenia.

******

Language in the Service of Thought. Sketches from the History of Polish Vovabulary

The publication discusses general problems of linguistics, the role of language in psychical and mental life of man and the history of words – signs of abstract thinking. The guiding principle of the works collected in the volume is to consider language as a fundamental tool for thinking and comprehending the world.

Spis treści ebooka Język w służbie myśli

Słowo wstępne 9

Część pierwsza
JĘZYK JAKO FENOMEN SPECYFICZNIE LUDZKI
Rozdział 1. Homo sapiens a homo loquens: rola języka w tworzeniu psychicznej struktury człowieka i myślowym opanowywaniu świata 13
1.1. Wprowadzenie 13
1.2. Hipotezy filogenetyczne: problem monogenezy 14
1.3. Drogi rozwoju zdolności mownych człowieka 16
1.4. Istotne składniki struktury ludzkiego języka 17
1.5. Najważniejsze cechy języka w opozycji do komunikacji zwierząt 18
1.6. Problem uniwersaliów językowych 23
1.7. Rola języka w działaniach umysłu 25

Rozdział 2. Mechanizmy tworzenia wypowiedzi 33
2.1. Odtwarzalność a twórczość językowa 33
2.2. Reguły tworzenia wypowiedzi 35
2.3. Informowanie o postawie nadawcy: modalność 36
2.4. Typy modalności intencjonalnej 37
2.5. Typy powiadomień 39
2.6. Informacja o odniesieniu grup nominalnych do obiektów świata 41
2.7. Słownictwo służące komentowaniu treści i konstruowaniu wypowiedzi 47

Rozdział 3. Wyrażenia metatekstowe a tzw. słownictwo przedmiotowe 48
3.1. Przypomnienie problemu 48
3.2. Rozwarstwienie słownictwa z poziomu meta 50
3.3. Metatekstowość spójników 51
3.4. Problem tzw. wyrażeń metapredykatywnych 52
3.5. Słownictwo nacechowane subiektywnością 55
3.6. Rola partykuł 55

Rozdział 4. Działanie słowem, czyli o podstawowych funkcjach wypowiedzi i różnorodności aktów mowy 58
4.1. Rzut oka na historię problemu funkcji języka 58
4.2. Odróżnienie systemu, wypowiedzi i języka jako zjawiska społecznego 63
4.3. Funkcje systemu językowego 63
4.4. Funkcje języka jako zjawiska społecznego 65
4.5. Typy funkcji wypowiedzi 66
4.6. Pragmatyczny opis aktów mowy 70
4.7. Zarys typologii działań językowych 77

Rozdział 5. Najważniejsze operacje myślowe dokonywane w języku 82
5.1. Tworzenie nowych pojęć i nowych nazw 82
5.2. Stopnie uogólniania 83
5.3. Ustalanie związków między zjawiskami 86
5.4. Przeprowadzanie rozumowań 90
5.5. Operacja negowania 93
5.6. Podsumowanie 95

Część druga
POLSKIE SŁOWA – ŚWIADECTWA MYŚLI
Wstęp 99

Rozdział 6. Wyrażanie relacji przyczynowo-skutkowej 101
6.1. Kształtowanie się czasownikowych wykładników przyczynowości w dziejach polszczyzny 101
6.2. Znaczenia współczesne i rozwój semantyczny czasownika zależeć 109
6.3. Od przysłówka do spójnika. Dzieje polskiego słowa skoro 116
6.4. Geneza i funkcje współczesne przyimka wbrew 123

Rozdział 7. Poszukiwanie istoty rzeczy i ujawnianie prawdy 132
7.1. Znaczenia współczesne i rozwój semantyczny czasownika polegać 132
7.2. Własności składniowe i semantyczne czasowników okazać i okazać się 137

Rozdział 8. Wyrażanie modalności 143
8.1. O funkcjach współczesnych i genezie polskiej partykuły może 143
8.2. Rozwój semantyczny przymiotników predykatywnych winien i powinien 149
8.3. Znaczenia współczesne i geneza wyrażeń deontycznych należy coś (z)robić, wypada coś (z)robić 157

Rozdział 9. Opozycja deiktyczności i anaforyczności w polskich wyrażeniach temporalnych 167

Rozdział 10. Geneza łącznikowego znaczenia czasowników
zostać i stać się 181

Rozdział 11.. Geneza znaczenia nieokreśloności w polskim słowie pewien 185

Rozdział 12. Wyrażanie stopnia intensywności cechy 192
12.1. Coraz jako wykładnik intensyfikacji cechy we współczesnej polszczyźnie 192
12.2. Jeszcze o zagadkowej genezie współczesnego znaczenia słowa prawie 196

Rozdział 13. Pojęcie tożsamości i jego wykładniki w polszczyźnie 204

Rozdział 14. Od wspólnoty do obcości. Rozwój znaczeniowy polskiego przymiotnika obcy na tle słowiańskim 216

Rozdział 15. Czy wyrażenie dać radę ma związek z udzielaniem porad? 226

Rozdział 16. Złożone pojęcia ujęte w słowach 234
16.1. Rozumienie pojęcia sprawiedliwości we współczesnej polszczyźnie i dzieje jego kształtowania 234
16.2. Kształtowanie się pojęcia osoby w świetle faktów językowych i kulturowych 246
16.3. Pojęcie czułości w rozumieniu papieża Franciszka na tle danych językowych 261
16.4. Pojęcie łaski w świetle danych filologicznych 268

Bibliografia 280